Лезгинский народный героический эпос "Шарвили" берет свои истоки в глубине веков

Лезги халкьдиз руьгьдин рузи ва къуват гузвай чIехи ва мидаим пуд ярж (символ) ава: Шалбуз дагъ, Кьулан вацI ва Шарвили. Ибур чи миллетдин пуд даях я. Пуд кIвач квай куьсруь гьинал эцигайтIани ярх жедач. Чи халкьдивай тарихдин мичIи даркалрайни буьркьуь уламрай вичин чIални, чилни руьгьдин садвал хвена экъечIиз хьунин сирни гьа и пуд «кIваче» ава жеди.
Кьулан вацIу (Алпан вацIу) чилел чан гъизва, адав цуьк ахъайиз, бегьерар гуз тазва, Шалбуз дагъди (Алпан дагъди) халкьдин руьгь михьи ийизва, ахлакьдин часпарар мягькемарзава, Шарвилиди хайи чилин часпарар, халкьдин ягьдин бине хуьзва, ватанэгьлийрин руьгьдик лувар кутазва. Шарвили халкьдин тарих, къенин югъ ва гележег я, ам халкьдин зигьин ва адан умударни эрзиман мурадар я. Са гафуналди, Шалбуз дагъни Кьулан вацI чи чилерал алай хьиз, Шарвили хьтин зурба игитни тарихда хьайидал шак гъун четин я.
Халкьдин сивин яратмишунра и пуд яржни чеб-чпихъ галаз алакъада ава. Гьар са девирда халкьди абуруз вахтунив кьур къиметни гузва, гьа чIаван лишанрин тартибдани твазва.
Шарвилидин къамат, адан суйабур чи тарихдихъ галаз, халкьдин яшайишдихъ галаз санал битмиш хьана. Бинеда хьайи са цилинай зурба тар экъечIна.
Лезги чил хуьн патал женгера игитвал къалурай кьегьалриз Шарвили лугьудай адет авай. Имам Шамилахъ галаз Ахцегьрин къеле къачуз алахъай лап викIегь лезги аскеррикай Шарвили тIварцIиз тек-туьк жегьилар лайихлу хьайивилин гьакъиндай гьа вакъиаяр акур ксари шагьидвалзава.
Бязи лезги хуьрера, иллаки Ахцегьа, викIегь инсанар ва я жаванар кьейила, «чан Шарвили дидедин» лугьуз ишелардай.
Шалбуз дагъда Шарвилиди турунив яна кьве пад авур гзаф зурба са къван ава. Бязи динэгьлийри вучиз ятIани къван пад авун Али пайгъамбардин кIвачиз язава.
Шарвилидикай риваятарни кьисаяр лезги халкьдин сергьятрилайни алатна, къунши халкьарин сиверани гьатнава. Дагъустандин халкьдин шаир Абасил Мегьамеда заз авар халкьдин арадани Шарвилидикай кьисаяр чкIанвайдакай суьгьбетна. Шаирдин гафарай, сифте яз барут, тфенг пайда хьайи чIавуз Шарвилиди лагьаналдай: «Им кичIерхъанрин яракь я. Гила викIегьвилиз чка тIимил хьанва».
Гьелбетда, кьис аяр, риваятар, негъилар, манияр, лугьунар гзаф ава. Абур жуьреба-жуьре девирриз талукь я. Амма инал важиблуди ам я хьи, Шарвилидин къамат, адан викIегьвал, ягь-намус, гьахълувал халкьдин Конституциядиз элкъвенва.
Захъ са чIехи баде авай — Нинеханум баде, зи чIехи бубадин диде. Ада вич шарвалмазан я лугьудай. Ада сятералди Шарвилидикай негъилар ахъайдай, манияр лугьудай. «Шарвалмазан» гафни, зун гуьгъуьнлай гъавурда акьурвал, Шарвилидикай риваятар ахъайдайди лагьай чIал тир. Яни чи халкьдин тарихда Шарвилидин къамат несилрилай несилрал агакьарзавай махсус ксар авай. Чпи машгьурзавай риваятрик абуру чпин руьгьдин кIусарни кухтун та- вуна тазвачир. Абур халкьдин жанлу ктабар тир. Абур халкьдин зигьин тир. Абур чебни девирди вичин рандадай язавай. Чал къе чIехи ирсни гьахьтин ксар — шарвалмазанар себеб яз ахгакьна.
Шарвилидин тарихдин шагьидар чи чIалани гьалтзава. Месела, лезги чIала «дабан атIун» лугьудай мягькем ибара ава. Адан мана «хаинвал авун, маса гун» лагьай чIал я. Ибараяр чеб чIала мягькем хьуни абурун къадимлувал къалурзава. Чи вилик квай ибарадин тарихни лап деринрай атанвайдал шак алач. Ида мадни Шарвилидин яшар еке тирдакай лугьузва.
Малум тирвал, Шарвилидин зайиф чка дабан тир. Риваятда лугьузвайвал, гуя адан имидин хци душмандиз и сир ачухзава. Душман Шарвилиди гуьзлемиш тавур патай къвезва. Им чIехи тарс я, тарихдин тагьким я: душмандикай мукъаят хьухь, жувандакай игьтият хуьх.
Шарвилидин шумуд йис хьун мумкин я?
А.Гъаниевадин «Риваятрик квай игитдин геле» ктабда (Махачкъала, 1986.) Шарвилидикай хейлин текстер гьатнава. Абурукай сада Лукил лугьудай касдин тIвар кьунва. Алим ва писатель Фейруз Беделахтула Лукил къадим Римдин полководец Лукулл хьунал гиман гъизва. Лукулл чи эрадилай виликан 117- 56 лагьай йисара яшамиш хьана. Ада 69-йисуз ЧIехи Эрменистандин пачагь Тигран 11 дарбадагънай. Лезги чилерихъни Лукуллан къармах галукь тавуна амукьначир. Шарвили гьа чIавуз женгериз фенай. И вакъиаяр 2000 йис идалай вилик хьайи крар я. Чи эпосдин дувуларни, чи фикирдалди, гьа икьван йисарин деринда ава лагьайтIа жеда.

Арбен Къардаш, Дагъустандин халкьдин шаир.



18.07.2017

Возврат к списку