Жизнь, посвященная созиданию
В 43 и 44 выпусках республиканского издания "Лезги газет" вышла статья Абдулафиса Исмаилова "Эллериз къадир хьайит1а". Представляем ее Вашему вниманию, уважаемые читатели!
ХИЯЛ къени, рик1 михьи са дустуни заз лагьана: “Квехъ, лезгийрихъ бажарагълу ва вилик фенвай халкьдихъ, Сулейман Керимов, Имам Яралиев хьтин кар бажармишиз алакьдай машгьур инсанар ава. Россияда авай кьван бажарагълу маса лезгийрикай зун гьеле рахазвач. Куь халкьдихъ гьатта санлай чи вири регион цуь-кведа авай дередиз элкъуьрдай такьатарни бес кьадарда ава. Пехилвал туш. Зун мягьтел жезвайди а кар я хьи, куь инсанри, абурухъ галаз амадагвал хвена, герек чкадал т!алаб-минетни авуна, абурун мумкинвилерикай, алакьунрикай халкьдиз хийирлу крара менфят къачудай чкадал а ксар алазни ал'ачиз сиве-сара регъвезва. “Чаз куьмек гузвач” лугьуз шел-хвални ийизва".
Винидихъ лагьанвай гафари веревирдер ийизтазва.
Лезгийрин т1вар-ван авай камалэгьли, арифдар Алкьвадар Гьасан-эфендиди XIX асирдин къалабулухрилай эляч1завай четин девирда, Урусатдин пачагьлугъди ачухнавай вилик фидай рекьер къалуруналди, халкь¬диз эвер ганай: “Уях хьухь, лезгияр!” Чаз арифдардин ван аганач, чун уяххьанач. Гуь- гъуьнлай, “дуьнья алаш-булаш хьана”, та- рихдин чарх масак1а элкъвез башламишай XX асирдин эвел кьилера камалэгьли шайр Ст1ал Сулеймана лезгияр ахварикай кватун латал сует хьанвай куьревидин суьрет ч1угвазва.
Шаирдин гафарай, а девирда Куьреда "я хийир-зарар, я дуст-мидя” течиз, “гьак1ан къапмакъал гзаф”, “гафар - зурба, крар - бада, чебни ише тефидай” гьалар хьана. А вах- тарин лишанар: "Чир жезамач к1екни фере, Ажеб авам хьана Куьре!” “Аслан саймиш тийиз къуьре”... “Иеси кьей къеред ч1ере, Вакни “кишмишар” хьана хьи".
Тарихдин чарх нубатдин сеферда масак1а элкъвез башламишнава. Классикди саки виш йис идалай вилик лагьай келимаяр куь- не садра к1ел хъия ва гекъига - квез абурай гилан аямдин шикилар такуна амукьдач: “Я иеси кь£й керекул, Вазни патрумдаш хьана хьи!”... “Къараткен цацун валал “Недай” еми-шар хьана хьи".
РИК1ЕЛ хквезва. “Шарвили" эпосдин сувар тешкилунин ва игитдиз зурба памятник эцигунин патахъай меслятар ийиз,камалэгьли Агьед Агьаеван патав Имам Яралиев кьиле аваз Дагьустандин Верховный Советдин депутатар Нариман Рамазанов, Гьамидулагь Мегьамедов ва интеллигенциядин маса векилар фенай. Абуру рик1ел хкизвайвал, а ч1авуз Агьед Агъаева лагьанай: “Яраб лезгияр уях жезва жал...”, вичин рик! гьамиша халкьдихъ куз хьайи ч1ехи алим, камалэгьлидин вилерал шадвилин накъвар акьалтнай.
2000-йисуз тухвай "Шарвили" эпосдин сад лагьай сувар тарихдин ч1ехи вакъиадиз эл- къвена. Риваятрин игитдин Ватан, дегь ше- гьер Ахцегьиз Россиядин шегьеррайни, къе- цепатан уьлквейрайни саки 20 агъзурдав агакьна мугыианар атанай. Мугьманрин кьа- дардал, метлебдал гьалтайла ихьтин сувар Дагъустанда сифте яз тухвайди я. А ч1авалай инихъ гьар йисуз тухузвай “Шарвили” сувар жуван Ватан, хайи чил к1анардай, лезгияр агуддай, халкьдин руьгь хкаждай, Дагьустандин стха халкьарин арада дуствал мягькемардай гужлу такьатдиз, мярекатдиз элкъвена. Гьа инал виридаз акуна хьи, Имам Яралиев вичелай ч1ехи крар бажармишиз апакьдай, халкьди ихтибар ийизвай вик1егь лидер я.
Гуьгьуьнлай, Ст1ал Сулейманан район- диз регьбервал гайи девирда, виликдай иш- лемиш тийиз, гадарнавай чилерал чан хкай- ла, кьуранвай багъларин, уьзуьмлухрин чка¬дал цЫйибур кухтурла, Европадин дережа¬дин карханаяр, йисалай-суз к1валахдай чка- яр арадал гъайила, государстводин са куь- мекни галачиз экономика кьвердавай вилик физ, район республикада к1венк1вечибурун жергедиз экъеч1айла, И.Яралиеван т1вар мадни машгьур хьана.
ЛЕЗГИ культура вилик тухуниз ада рай- онда авайла гайи ва исятдани гузвай фикир кьет1енди я лугьуз Ианзава. Вичин хар- жидихъ ада гуьзел дарамат эцигна, хейлин экспонатар к1ват1на ва тадаракламишна, рай- ондиз Алкьвадар Гьасан эфендидин музей багьишна. Республикадин маса районрай атай мугьманри чпин мягьтелвал къапурнай: “Чна фикирзавай хьи, куь халкьдин дамах, ч1ехи арифдардин музей фадлай ачухнава лагьана. Бес лезгияр икьван ч1авалди гьина ксанвай?”
Халкьдин тарих, бубайрин адетар, милли литература ва дидед ч1ал чирунин рекьяй мукьвал-мукьвал тешкилзавай мярекатри Ст1ал Сулейманан район лезги халкьдин меденият вилик тухунин центрадиз элкъуь- рна. Районда дидед ч1алал рахун тавун кутугтавур кар, Ст1ап Сулейманан шиирар чизваз хьун кьилин винизвал яз гьисабзава.
ИМАМ Яралиевалай гуьгьуьниз рай-ондиз регьбервал гуз хкягъай Нариман Абдулмуталибов милли медениятдин
къадир авай, дидед ч1алал ашукь тир, лезги жемятдин вилик вичин асул макьсад, жавабдарвал дериндай аннамишзавай кас я.
Къе ра^он вири рекьерай республикада к1венк1вечи чкадал хьун дуьшуьшдин кар туш. Нариман Абдулмуталибова вичи лугьузвайвал, “район вилик финин бинеяр эцигайди Имам Музамудинович я. Ада кьил кутур ва фикирдиз къачур к1валахар чна давамарзава”.
Са месэла рик1ел хкин. Дагъустанда садлагьай МТС Яралиева чпин районда тешкил- на. Ахпа, са кьуд-вад йисалай республика- да МТС-рикай рахаз башламишна. Респуб- ликада эвелимжи нубатдин проектар анжах туьк1уьрнавайла, чаз мапум хьайивал, а про-ектар Ст1ал Сулейманан районда активда- каз кардик кутунвай ва абуру хъсан нетижа- ярни гуз башламишнавай.
Яралиеван куьмекдалди ц1ийи майиша- тар, карханаяр, к1валахдай чкаяр арадал гъана, багьлар, уьзуьмлухар кутуна. Рай¬онда хъвадай ва дигидай ятарин месэладин хцивални алудна. Амма районда четинвилер, татугайвилер, наразивилерни авачиз туш. Асул гьисабдай, абур вири уьлкведиз хасбур, социальный гьахълувилин месэла гьялиз тахьанвайвилихъ галаз алакъалубур я. Дуьм-дуьз лагьайт1а, абурун себеб социальный гьахъсузвал я. Ихьтин гьахъсузвилин т1ебиат ахьтинди я хьи, ам кьилди-кьилдин ксаривай, анжах районрин кьиле авайбурувай арадай акъудиз жедай кар туш. Райондин руководителрилай вине авай ва гьа ибурулайни ч1ехи гьакимар авачни бес!
Кьет1ендиз къейд ийин, эхиримжи йисара Дербент шегьер аваданламишунин карни Имам Яралиеван т1варц1ихъ галаз сих алакъ- ада ава. Эгер Яралиеван къастунал к1евивал, рик1 гваз авур чалишмишвилер хьаначирт1а, шегьердин юбилей садан рик1елни къведачир, къадим шегьердин куьчеяр, дараматар, винел патан акунар, санлай гьал- агьвал, вилик йисара гьихьтин татугай гьалда авайт1а, къени гьак! амукьдай.
Хабардар ксари лугьузвайвал, шегьердин юбилейдин месэла гьялун патал Имам Яралиев вичин харжидихъ 50 сеферда Москвадиз, РФ-дин Гьукуматдиз, Президентдин Администрациядиз, Илимрин академиядиз, министерствойриз физ-хтана, кар кьилиз акъудна. Шегьер ц1ийик1а туьк1уьр хъувунин бине эцигайди, ч1ехи к1валах тухвайди вуж ят1а, дербентвийриз лап хъсандиз чизва. Амма гьайиф къведай кар ам я хьи, юбилейдин межлисдал Яралие- ван гьич т1варни кьунач. Им акьалт1ай кутуг тавур кар хьайиди адан дустар тушир ксарини лугьузва. Себеб вуч ят1а инсанриз тий- ижиз туш.
Акьулдин ч1ехи алакьунрал, такьатлуви- лел, карчивилин агалкьунрал пехил хьун ва бинесуз так1анвал - са патахъай, муькуь па- тахъай лагьайт1а, игьтияжар бегьемдиз гьи- саба такьазвай чи жемятдин кьиле гьа ихь- тин лидер хьун хуш тахьун себеб яз Яралиев нагьахъ критикадик кутазва. Адаз акси про- вокацияр туьк1уьрзава, законар хуьдай идарайриз фитне-шикаятар ийизва. Адан т1варч1урук1а акъудунин мураддалди, ч1ехи харжияр авуна, информациядин кьве к1вач квай "чакъалар” гьалдарзава. Мягьтел жедай кар я: чеб лезгипересар я лугьуз, “я хийир течиз, я зарар”, чпин гъиле авай лаш гьами- ша т1урар алаз аквадайбуруни ахьтинбурун къувдихъ галаз зил кьазва. Аннамишзавач хьи, чаз пис-хъсан таквадайвал, чи вилерал “перде” акьалдзава. Аквазвач хьи, бязибур чпин хуьлекай вац1 ийиз алахънава, чна ла- гьайт!а, жуван вац1, тегьнеяр ягъиз, жува кье- ри ийизва. Сулейман бубади са девирда лагьанай:
Куьре эгьпи лезгийрин
Терсина хиял гзаф я.
Чпиз чпин акьул дерин,
Чанарик квай ял гзаф я.
Имам Яралиев вичиз Аллагьдин патай акьул-камалдин ч1ехи алакьунар ганвай, алакьунриз килигай такьатарни авай ксари- кай я. Адаз вик1егь, хци рик1, къуватлу руьгь ганва. Ам, “гьар са хандиз” гафун кьилиз “бедпи” лугьуз, гардан к1ир ийидайбурукай туш. Вичихъ хсуси фикир, вичин гаф авай ада кьилин винизвал, инсанвилин такабур- лувал хуьзва.
Яралиеван макьсад, вири крар ва ала- хъунар Куьреда авай “терсина хиял” дуьз- гуьн хъувун я. Адаз “Чи Куьреда безирганар Кар т1имил, гьамбал гзаф” яз хьана к1анзавач.
Имам Яралиев хьтин инсанар гзаф жедайди туш, тек-туьк жеда. Гьар са инсанди гъалат1 ахъа- юн, ягъалмиш хьунни мумкин я. Амма, гьар гьик1 хьайит1ани, абурукай жемятдизхийир ава. Абурал пехил хьуналди, абурукай ч1уру гафар рахунал- ди, абуруз татугайвилер хьуналди садан карни туьк1уьдайди туш. Акси яз, абурукай авай, т1имил яни гзаф яни, хийирдикай магьрум жеда. Мадни къейд ийин хьи, бубайрин мисалда лугьузвайвал, гунагъ квачир малаикни жедач. Имам Яралиев ин- сан я. Вири инсанар хьиз, и ва я маса касдин фи- кирдалди, амни ягъалмиш хьун мумкин кар я.
Пехилбурун фикирдалди, Имам Яралиеван “писвал” адакай ибарат я хьи, адахъ менфятлу карханаяр, бегьерлу багь-бустан, девлетар ава, гуя ада вичин хийирдихъ ялзава, мукьва-кьилий- риз куьмек гузва, амайбуруз гузвач.
Дек1ени ахьтин инсанар чи халкьдихъ мадни жен. Хва-стхадиз куьмек авун бубайрилай, дегьза- манайрилай авай адет тушни бес?! Жуван къадир авачирдаз чарадан къадирни жедайди туш эхир.
Яралиеван хизандин карханайри гъизвай къа- занжийрин ч1ехи пай халкьдив ахгакьзава, к1ва- лахдай ц1ийи чкаяр туьк1уьруниз серфзава ва жемятдиз хийирлу маса крар латал чара ийизва.
Яралиева авунвай ва ийизвай хъсан вири к1валахрикай заз хабар авач. Ам, са бязибур хьиз, вичин гьунарар раиж ийиз алахъзавай кас туш. Чи инсанриз чир хьун латал Яралиев Дербент ше- гьердин регьбер хьайи девирда ада вичин хсуси такьатрихъ авур са бязи крар рик1ел хкиз к1анзава.
КЪУЛЛУГЪДИВ эгеч1ай ч1авуз шегьердал апай ч!ехи буржар ала вичин хсуси такьатрин гьисабдай алудна. Вичин хсуси пулунихъ ада шегьердин ЖКХ-диз 31 миллион манатдин къимет авай махсус техника къачуна, кьве куьче къир цана туьк1уьруниз, са парк ц1ийик1а туьк1уьр хъувуниз пулдин ч1ехи такьатар чара авуна. Шегьердин “Свобода” т1вар алай кьилин майдан ц1ийи хъувун латал 7 миллион манат пул гана. Кили- са ремонт авун, хашпарайрин сурар, Ватандин Ч1ехи дяведа хирер хьана рагьметдиз фейи аскеррин сурар къайда туна туьк1уьрун латал хейлин такьа-тар чара авуна. Вичин хизандин такьатрин гьисаб¬дай ада Дербентдивай яргъал мензилда шегьер- дай акъудзавай зирзибил гьялдай, 11 миллион манатдин къимет авай чка туьк1уьрна. Республи- када авайди ихьтин гьа и тек са полигон я. Имам Яралиева вичин 14 миллион манатдин такьатрихъ Дербентда Лезги театрдин вилик квай майдандап Ст1ал Сулейманаз ч1ехи гуьмбет эцигна. Гзафбу- руз чизвач жеди, Яралиева, Кьасумхуьрел хьиз, Дербентда к1валахай вири йисара гъич са вацрани мэрвилин къуллугъдай къвезвай мажиб вичин жибинда тунач - дарда авай хизанриз пайиз хьана. Гаф кватай чкадал лугьун, дарда авай инсанриз, ветеранар тир ва администрацияда к1валахзавай лезгийриз ада гьар йисуз “Лезги газет” кхьизвай.
Имам Яралиева руьгь, беден мягькемардай такьат тир спорт лезги районра вилик тухуниз кье- т1ен фикир гузва. И рекье ада т1имил харжияр ийизвач. Россиядин, Европадин вадуьньядин де- режада тафаватлу хьайи гьар са лезги спорт- смендин агалкьунар ч1ехи гьуьрметдивди, багьа пишкешар гуналди къейдзава. Амай жегьилриз абур гъалибвилерал гьидай, халкьдин кьил хкаж- дай чешне яз къалурзава. Куь рик1ел аламани алай йисан гатуз Рио-де-Жанейрода хьайи Олим- пиададин чемпионар ва иштиракчияр чеб хайи Кеферпатан Кавказдин республикайрин меркезра гьихьтин шадвилер авуналди тебрикнат1а?
БРАЗИЛИЯДАИ КЪИЗИЛДИН медаль хкай Абдурагьим Исаев, Махачкъалада хьанант1ани, Имам Яралиеван теклифдапди Кьасумхуьрел вини дережада аваз къаршиламишна. Шадвилин межлисдиз Олимпиададин буьруьнждин медаль къачур къурушви Жавид Гьамзатоваз ва адан тренер, кьуршахар кьунай кьве сеферда дуьньядин чемпион, кьасумхуьруьнви Алим Селимовазни эвернавай. Яралиева чемпиондиз,
адан агапкьун тебрик авуналди, багьа Лексус маркадин джип машин пишкешна. Идалай вилик чемпион тебрик авунин шадвилин мярекат Мегьарамдхуьре кьиле фена. Гуьгьуьнлай Абдурагьиман хайи районда - Ахцегьа шад сувар къурмишна ва райондин кьил Осман Абдулкеримова адаз БМВ маркадин гуьзел машин пишкешна.
Са сеферда Имам Музамудинович К1варчагъиз фейила, адаз хуьруьн жегьилри чпиз спортдал машгъул жедай шарт1ар авач лагьана арза- ферзе авуна ва хуьре са гьвеч1и спортзал хьайит1ани эцигиз куьмек гун т1алабна. Са акьван гзаф вахт алатнач, ингье алай йисан эхирдалди К1варчагьа, къуччагърин дереда, ч1ехи спорткомплекс кардик кутада. Ана спортдин гзаф жуьрейрал машгъул жедай шарт1ар, спортсменриз вири жуьредин къулайвилер тешкилнава. Гила К1варчагъа неинки республикадин, гьак1ни Вирироссиядин чемпионатарни тухудай мумкинвилер жеда. Государстводи тайинарнавай къиметрай спорткомплексдин къимет 40 миллион манатдилай гзаф я. И ч1ехи имарат райондиз савкьат яз Яралиеван хизандин такьатрихъ эцигзава.
Советрин девирда хъсандиз вилик физ хьайи, 20 агъзурдалай виниз агьалияр яшамиш жезвай Белиждин поселокдин жемят гьихьтин дарвиле ават1а, виридаз чизва. Абуру арзаяр кхьин тийиз- вай чка авач, амма гьалар дегиш жезвач. Себеб к1валахдай чкаяр тахьун я.
РИК1ЕЛ хкин, виликдай тек са консервиярдай заводда йисан кьиляй-кьилиз 300 касдиз ва сезондин варцара 1000 касдив агакьна к!валахдай чкаяр авай. Перестройка атана, маса карханаяр хьиз, консервиярдай заводни
чк!ана, баябан хьана. Гзаф йисар алатна. Аквар гьаларай, гила заводдал “чан" хквезва. Кархана к!вачел къарагъар хъийизвайди мад гьа Яралиев я.
Заз малум тирвал, ада Москвада яшамиш жезвай, вичихъ мумкинвилер авай халис ватанперес Салман Бабаевахъ галаз санал Белиждин консервиярдай завод ц!ийик1а туьк!уьр хъийиз гъиле кьунва. Инвестицийрин кьадар заз чидач, амма вири тадаракар Германиядай гьизвайбур ва кардик кутазвай технологияр алай аямдин лап ц!ийибур хьуниз килигна, пулдин гзаф такьатар герек къвезва.
Им Кьибпепатан Дагъустандин экономика ви¬лик тухунин рекье ч1ехи метлеб авай кар я. Куьне веревирдер ая, адахъ гьихьтин нетижа жедат1а. Вишералди к1валахдай чкаяр, бюджетдиз нало- гар. Хуьрера гьасилзавай кьван яр-емиш, салан майваяр, гьатта тамун емишарни кваз хъсан кьи- метрай маса къачудай чка. Инсанрин дуланажагь хъсан, социальный месэлаяр гьялиз хьун, посе¬лок (гележегда шегьер) аваданламишун. Нетижа- да социальный къизгъинвал алудун, инсандин уьмуьрдин ери хкажхьун. Ибур чпи авуна к!анза- вайбуру гзаф йисара тийизвай ва инлай кьулухъ- ни тийидай крар я. Анжах манийвилер гузва...
Мадни са кар къейд ийиз к1анзава. Члар т1вар алай уьруьшда вилик девирда кутур, иесивал та- вурвиляй кьурай багьларин чкадал Яралиеван та¬кьатрихъ ц1ийи технологийралди 100 гектардин майданда ц1ийи багълар кутунва. Апукьзавай йи¬суз хъсан бегьер хьун гуьзлемишзава. Багълари- лай жезвай къазанжи, бязибуру лугьузвайвал, Яра¬лиеван хизандив агакьзавайди туш. Анай жезвай вири къазанжияр Ст1алрин хуьруьн, ст1алвийрин яшайишдин месэлаяр гьялунихъ рекье твазва.
ЭХИРДАЙНИ хълагьин. Зун гьатта культурадин деятелриз, алимриз, яратмишдай интеллигенциядин векилриз, спортсменриз Яралиева къачуна ганвай яшайишдин к!валерикай, машинрикай, илимдин ва художественный эсерар акъудун патал авур пулдин куьмекрикай, алимриз, искусстводал машгьулбуруз, студентриз гузвай стилендийрикай рахазвач. Амма са месэла кьет1ендиз къейд ийиз к1анзава: Шарвилидиз гуьмбет Шарвилидиз зурба гуьмбет эцигун Имам Яралиеван мурадрикай, заз чизвайвал, виридалайни ч1ехи эрзиман я. И кардихъ чи халкь патал руьгьдинни марифатдин жигьетдай акьалт1ай ч1ехи метлеб ава. Гуьмбет тарихдинни культурадин
метлеб авай гзаф объектрин гуьзел са ансамбль,Москва-Баку шегьре рекьин къерехда, Ц1ийи Макьарин кьилихъ хкаж жеда. Им гьикьван багьа имарат ят1а чир хьун патал лугьун хьи, уьлкведа т1вар-ван авай архитекторри гьазурнавай анжах са музейдин проектдихъ 72 агъзур доллар ганва. Санлай ансамблдин къимет 300 миллион манатдилай гзаф я. Ихьтин имарат Кеферпатан Кавказда мад авач. Икьван харжияр авуна эцигзавай объектди Яралиеваз ваъ, халкьдин т1варц1из, руьгьдиз надир “къазанжи” гьида.
Гила куьне лагь, гьуьрметлу дустар, чи халкь патал икьван важиблу, зурба крар мад ни авуна, ийизва?! Мегер чун пис-хъсан, жуванди-чаради те чир, хъсанвилин къадир авачир халкь яни? Ст1ал Сулеймана гьавурда аваз кхьей гафар я ибур:
Гъуьруьят xynl хъсан затI я,
Эллериз къадир хьайит1а.
Дугъриданни, масанзат! я,
Муьштеридиз чир хьайит1а.