№46

Вичин гзаф йисарин къадим тарихда Дагъустандин халкьари чпин аслу туширвал, къулан цIай хуьн патал вагьши душманрихъ галаз барабарсуз женгера, гележегда риваятриз элкъвезвай кьегьалвилер ва игитвилин чешнеяр къалуруналди, чпин чIуриз тежер садвал ва тупламишвал мидаим тирди тестикьарна. И кар абуру Дагъларин уьлкведал 1999-йисуз бандитри-террористри гьужум авур че¬тин вахтундани субутарна. 
А кардихъ кIевелай инанмишвал ийиз кIанзава хьи, 15-сентябрь Дагъустан Республикадин сувар - Садвилин югъ яз малумаруни ва ам гьар йисуз виниз тир дережада аваз кьиле тухуни чи халкьарин садвал ва дуствал мадни мягькемарунин, чи акьалтзавай несилар бубайрин баркаллу крариз, чи милли адетриз вафалубур яз тербияламишунин карда къетIен роль къугъвада. 
Гьуьрметлу районэгълияр! За квез райондин депутатрин Собранидин, администрациядин ва гьакIни жуван патай Дагъустан Республикадин Садвилин суварин югъ рикIин сидкьидай мубаракзава! 
Къуй куь кьилел ислягь цав, кIвалерани садвал, ислягьвал, бахт ва берекат хьурай! 

"Сулейман-Стальский район" муниципальный райондин Кьил Н.Абдулмуталибов

9-сентябрдиз райадминистрациядин заседанийрин залда «Сад тир Россия» партиядин патай ДР-дин Халкьдин Собранидиз депутатвиле кандидат Мегьамедов Гьамидулагь Исмаилович чи райондин активдихъ галаз гуьруьшмиш хьана. 
Гуьруьшмишвал, гзаф йисара чи райондин патай Дагъустан Республикадин Халкьдин Собранида депутатвилин жавабдар везифаяр намуслувилелди кьилиз акъудай чи халкьдин лайихлу векил тир педагогикадин илимрин доктор, академик, ДР-дин Госпремиядин лауреат, А. А. Тахо-Годидин тIварунихъ галай педагогикадин илимринни ахтармишунрин институтдин директор Гьамидулагь Исмаилович Мегьамедован инсанвилин ерийрикай, райондин вилик акъвазнавай са жерге важиблу месэлаяр гьялунин карда ада республикадин дережада тухвай ва тухузвай кIвалахдикай, адан жавабдарвиликай куьрелди лугьуналди, райадминистрациядин Кьил Мегьамедханов Штибег Гьажимегьамедовича ачухна ва кьилени тухвана.
Сифтегьан гаф Гь. И. Мегьамедоваз гана.
- Зун «Сад тир Россия» политический партиядин патай ДР-дин Халкьдин Собранидин депутат яз 26 йис я, - лагьана Гьамидулагь Мегьамедова, - илимдин ва образованидин кIвалахдин рекьяйни зи вилик гзаф кьадар четин, гьялна кIанзавай месэлаяр акъвазнава. Зун абур ва гьакIни сечкичийри зи вилик эцигай тапшуругъар гваз мукьвал-мукьвал ДР-дин парламентдин сессийрал рахазва, республикадин руководстводин вилик теклифар гваз экъечIзава, жуван хайи райондиз жувалай алакьдай куьмекар гуз алахъзава.
Чал яшайишда са жерге четинвилер гьалтзаватIани уьмуьр яваш-яваш вичин кьацIа гьатзава. РикIел хкваш: Дагъустанда общественно-политический гьалар акьалтIай четинзавай вахтунда адан аслу туширвал бандитрин дестейрикай хуьн патал В. В. Путин вич уьлкведин Кьил яз хкягъай 4 варзни жедалди Дагъустандиз атанай. 2001-йисуз сечкияр фидайла зун адан ихтибарлу кас яз хьанай. Адалай са куьруь вахтунда уьлкведин хатасузвал хуьз, адан къудратлувал мягькемариз алакьна. Алай вахтунда образованиени къайдадик кутаз алахънава. Эхь, чаз ЕГЭ-яр эсиллагь герек затI туш, аялриз тестер ваъ, академический дерин чирвилер герек я, - къейдна ада вичин рахунрин эхирдай.
ДР-дин Халкьдин Собранидиз «Сад тир Россия» партиядин патай депутатвиле кандидатдин кандидатурадин тереф хуьн яз ва сечкийрилай виликан тапшуругъар, са бязи теклифар гваз анал РУО-дин начальник Индира Османова, «Сад тир Россия» политический партиядин чкадин отделенидин исполкомдин председатель Баламет Ширинов, райондин общественный палатадин председатель Алимет Мейланов ва маса юлдашар рахана.
 Кьилди къачуртIа, абуру чпин рахунра ДР-дин Халкьдин Собранидин депутатвиле кандидатдин вилик Эминхуьре цIийи школадин дарамат , ЦIийи поселокдин кIанихъ эцигнавай спорткомплекс ва гьак1ни «Сардакент-ДаркIушказмаляр» водовод ишлемишиз вахкун патал герек тир пулунин такьатар вахтунда чара авун гьакъиндай талукь къуллугърихъ галаз къаришмиш хьунин тапшуругъар эцигна.
 А. Камилов

Агъа СтIалар. Дагъустандин халкьдин шаир СтIал Сулейманан ватан тир и хуьр неинки алимралди, шаирралди, муаллимралди, гьакIни зегьметкеш инсанралди, кьилди къачуртIа, багъманчийралдини машгьур я. Хуьре вичин асул хел багъманчивал тир «Ашагастальский» ЗАО, къелемчивал ва лежбервилинни фермервилин са шумуд майишат кардик ква, багъманчивилел машгъул ксарин кьадар мадни гзаф я. Абурукай яз чавай багъманчивилин хсуси майишатдин иеси Жабир Ханмегьамедован (шикилда) тIвар кьаз жеда.
Лагьана кIанда, Жабир заз фадлай хъсандиз таниш я, чи арада дуствилин алакъаяр ава. ГьикI лагьайтIа, ада 1985-йисалай 2002-йисалди «Куьредин хабарар» газетдин редакциядин типографияда линотопиствиле, наборщиквиле намсулудаказ зегьмет чIугуна, ам ДР-дин Госсоветдин Гьуьрметдин грамотадиз, «Зегьметдин ветеран» медалдиз, «Соцсоревнованида гъалиб хьайиди» знакриз лайихлу хьана. И йисарани ам вичин салан участокда къелемар гьасилунал машгъул тир, адахъ чешне къачуниз лайихлу гъвечIи багъни авай.
 Лайихлу пенсиядиз экъечIай Ж. Ханмегьамедов секиндиз кIвале ацукьнач. РикI алаз «КIвалахдик квачир мишер муьрхъуь кьадайди я» гафар тикрардай ада 2002-йисуз 0,5 гектардин чил арендада къачуна, ана къелемар ва салан майваяр гьасилна. Пуд йис я гила Жабира хсуси куьмекчи майишат тешкилна. Асул гьисабдай ада участокда шуьмягъин къелемар цанва. Анрай цIи сифтегьан бегьерни кIватI хъувуна.
Ж. Ханмегьамедован багъ чешнелу гьалда ава, къелемар хкатай, кьурай чкаяр авач. Халис багъманчидин участок гьа ихьтин къайдада хьунни лазим я.
Чи яр-дустунин ЛПХ-да маса емишрин, кьилди къачуртIа, ичерин, чуьхверин, алучадин тарарни ава.
- Зи багъда чи бубайрин девирра аваз хьайи сортарин ичерин тарар, къелемарни ава, - лугьузва Жабир Ханмегьамедова. – Мисал яз, чи патара саки амачир ичерин сорт тир «Кандил синаб» къачун. Патар яру, истикIанриз ухшар авай и ичерин тарар ва къелемар зи багъда 27 ава. Ичериз муьштерийрин патай еке игьтияжни ава, абур маса къачуз зи патав гьар йисуз маса районрай, шегьеррайни инсанар къвезва.
И багъда заз са шумуд жуьре емишар гъизвай тарарни акуна. ИкI, са тарцел 5 сортунин ичер дигмиш жезва. Ина мягьтел жедай кар авач: тежрибалу багъманчи тир Жабира са тарцин хилериз са шумуд емишдин ва сортарин къелемрин тIурар гузва.
Хуьруьнвийри чаз лагьайвал, «къелемрин, тарарин чIал чидай Жабира» багъларихъ гелкъуьнин, къелемар илигунин, абурук тIурар кутунин рекьерай масадбурузни куьмекар гузва, меслятар къалурзава.
 - Багъларихъ гелкъуьни неинки зи руьгьдин игьтияжар таъминарзава, гьакI кIвализ-хзандиз къазанжини гъизва, зун жегьилни хъийизва, кIубанарзава, - вичиз хас тирвал сивел милли хъвер алаз лугьузва Ж. Ханмегьамедова.
Гележегда Жабирахъ хсуси куьмекчи майишатдин майданар артухардай фикирни ава.
Хазран Кьасумов

И мукьвара гуьруьшмиш хьайила, Дагъустандин тIебиат хуьнин лайихлу работник, Россиядин лайихлу лесовод, “Кьасумхуьруьн лесничество” ГКУ-дин ру¬ководитель Наир Абдурашидович МЕГЬАМЕДОВА вичикай, тамарин къуллугьчийрин дердийрикай ва гележегдик кутазвай умудрикай суьгьбетна.
 Дагъустандин тамарин майишатдин Комитетдин къуллугъчийрикай алай вахтунда вад касди Россиядин лайихлу лесовод лагьай гьуьрметдин тIвар къазанмишнава. Абурукай кьвед Сулейман-Стальский райондин Кьулан СтIалрин хуьряй тир стхаяр Къагьир ва Наир Мегьамедовар я. Хейлин йисара республикадин тамарин майишатдин Комитетдин председателдин заместителвиле кIвалахай Къа¬гьир Абдурашидовичан тIвар чи газет кIелзавайбуруз таниш я. Мегьамедоврин чIехи стха, рагьметлу Жабирни и рекьяй пешекар тир. Мадни ам бажарагълу спортсмен, республикада фехтованидай спортдин сифте мастеррикай сад яз рикIел алама.
- ГъвечIи чIавалай зи рикIи, - лугьузва Н.Мегьамедова, - тIебиатдихъ ялдай. Муьжуьд лагьай класс куьтягьай зун 1970-йисуз Алагир шегьерда Кеферпатан Кавказдин та¬марин техникумдик экечIна. Ана чIехи стха Жабирани кIелзавай. Ам пуд сеферда Олимпиададин чемпион машгьур Владимир Назлымован спарринг-партнер хьайиди я. Гуьгъуьнлай ада Смоленскда физкультурадин институтда кIелун давамарнай. Анайни, чи республикадай тIалабна, Дагъустандин пединститутдин пуд лагьай курсуниз хтанай.
 Техникум акьалтIарай зун жуван хушуналди Алтайдиз кIвалахиз фена. Жегьил тир эхир, романтик, дуьнья акваз кIанзавай. Гзаф гуьрчег чкаяр акунай, инсанрихъ галаз рафтарвал ийиз чир хьанай. За Бийск шегьердивай яргъа тушиз колхозрин Салтонский мехлесхозда кIвалахнай. Ана машгьур, туристар алахьна физвай, Телецкий вир ава. Халисан тайга, кьуд пата шамагъаждин тарар. Гекъигун патал: алай вахтунда Дагъустанда тамарин фондуник 485 агъзур гектар чилер акатзава, ана лагьайтIа, гьакьванбур са лесхоздихъ авай.
Йисни зуран къене тамарин мастервиле кIвалахай зун армиядиз фена, Омскда къуллугъна. 1977-йисуз Воронеждин лесотехнический институтдик экечIна. Ана стха Къагьирани кIелайди я. Гаф кватай чкадал лугьун: чи хизанда кьуд стха чIехи хьана, абурукай пуда тамарин пешекарвиляй кIелна, гъвечIи стхади Дагъустандин хуьруьн майишатдин институт акьалтIарна.
1982-йисуз диплом къачуна хтай за Кьасумхуьруьн лесхозда старший рабочийвиле кIвалахиз эгечIна. (Эхь, лесхозда кьилин образованидин дипломар гвайбур авайди анжах кьве кас тиртIани, заз ватанда жагъайди гьа и къуллугъ хьана. Чи чка Сибирь туш эхир, техникум куьтягьнавай цIемуьжуьд йисавай жегьилдал, эгер адалай алакьзаватIа, мастервал кьванни ихтибардай.) Гьа югъ - къенин югъ зун ина ава. Са куьруь вахтунда консервийрин цехда инженер хьана, Хивдин лесничестводин кьиле акъвазна, 1984-йисан гатфариз зун Кьасумхуьруьн лесничестводиз хтана. Адан кьиле 1998-йисалди амукьна. А йисуз гилан къуллугъдал, лесхоздин директорвиле, тайинарна.
Зун лесничий тирла, 250 гектардилай виниз чилера чна цIийи тамар цана. Абурун 90 процент гила таму кьунвай майданрик акатзава. Мисал яз, заз иллаки Курхуьруьз мукьва чкада цайи хъархъун та¬рар рикIел хкиз хуш я. Абур Гачалхуьруьн уьруьшра вижеваз хкаж хьана. Ана сифте яз кIерец тарар цаз гьеле 70-йисарин юкьвара башламишнай, ахпа чна а кIвалах давамарнай. Инсанди цайи, чи тIебиатдин чIехи абур - хийир тир кIерецин бахчайрал за рикIивай дамахзава.
 «Кьасумхуьруьн лесничество» ГКУ (государстводин казенный учреждение) республикада и жуьредин виридалайни чIехи майишатрикай сад я. Абур административный кьуд райондик акатзава: Сулейман-Стальский (14000 гектар), Агьул (4800), Хив (11500), (14000), Кьурагь (2500). Майишат Кьасумхуьруьн, Хивдин, Кьурагьрин пуд участковый лесничествойриз пай хьанва.
Тамарин федеральный агентстводи тайинарнавай лимитдалди са инспекторди (мешебегиди) 1500 гектар тамуз къуллугъ авун лазим я. И къайдадалди чаз 22 инспектор герек я, чахъ абур анжах 18 ава. Агъул райондин саки вад агъзур гектардин тамарал гуьзчивал тек са мешебегиди тухузва. Хивдин участокда ругуд мешебегиди кIвалахзава, имни лазим кьадардилай хейлин тIимил я. Тамара кIвалахиз ашкъи авайбур авачиз туш. Штатдин расписанидиз вучда бес? Адалай къерехдай инспекторар кьабулдай ихтияр гузвач. ИкI ятIани, сагьрай чи кол
лектив, четинвилериз килиг тавуна, ада кIвалах лазим дережада аваз тамамарзава. Коллектив вич виликандалай гъвечIи хьан¬ва, алай вахтунда лесничествода вири 28 касди кIвалахзава. Чи вад пешекардиз кьилин, цIипудаз юкьван образование ава. Ихьтин чирвилер, тежриба авай коллективдихъ галаз хийирдин чIехи кIвалахар кьилиз акъудиз жеда, анжах бязи чарасуз шартIар хьайитIа.
Чи тамар квелди тафаватлу я, абурун кьетIенвилер гьихьтинбур я? Тамарин чIехи паюни дагъларин ценер кьунва. Кьурагь, Агьул, Хив районра дагъларани там ава. Кьакьан дагъларин тамар чи майишатдик квач.
Инал Кьасумхуьруьн заказникдикай лугьун тавуна жедач. Ада 4670 гектардин майданар кьунва. Заказник, Цмуррин хуьруьвай эгечIна, кьибледихъди дагълариз хкаж жезва. Пудкъад лагьай йисара анай хуьрер куьчарна. Гила Гачалхуьрелай элячIайла винидихъди, чи райондин сергьятра, Хъпуькьрин хуьре цIудав агакьна кIвалерин гурмагърай гум акъатзама, Мехкергъални са шумуд хизан яшамиш жезма. Инсандин кIвач галукь тавунвай къадим пипин тамарни ама ана. А тамара, маса ничхиррикай рахун тавуртIа, се¬вер, жейранар, къабанар гьалтзава. Са вахтара Илик дача лугьудай чкада пиломатериалрин завод кардик кутунвай. И дагъдин тамарикай агакьдай кьван чкаяр атIайдалай кьулухъ ахпа, им чIуру кIвалах жезвайди акурла, 60-йисарин кьвед лагьай паюна заказник тешкилайди я. Хуьрер тахьуниз килигна, рекьер Тимурленган девирдин хьтинбур яз амайвиляй, ина къадим тамарни амукьна.
Эхиримжи вахтара чна гьар йисуз вад-ругуд гектарда цIийи тамар кутаз¬вай. Алатай йисалай план 12 гектардив агакьарнава. Абурукай яз, цIуд гек¬тарда мегъуьн тарарин тумар цанва. Салиянрин хуьруьз мукьва кьве гектардани цикин (ясень обыкновенный) къелемар акIурнава. Цикин тар чи тIебиатдин шартIарив кьазва, писдаказ экъечIнавач. Адан кIарасни, гьар са хуьруьнвидизни чида, кIевиди, къиметлуди я, ам мебель гьазурдайлани ишлемишзава.
2007-йисал къведалди тама вири кIвалахар лесхозрин къуллугъчийрин къуватралди тамамарзавай. Ахпа тамуз кIвалахар ийиз тендерра гъалиб хьайибур акъатна, чебни чIехи пай пешекарар туширбур. Садазни сир туш, чи патара тендерар гьикI тухузватIа: нивай лазим кабинетдиз викIегьдиз физ жезватIа, низ пулунин чIехи такьатар аватIа, гьам гъалиб жезва. Республикадин тамарин Комитетда бинедай чIуру и къайдадал са жуьре эхир эцигиз алахъна, “Республикадин тамар” государстводин бюджетдин идара тешкилна. Гила тамара лазим кIвалахар гьада тамамарзава.
 А. Омаров.

Кьасумхуьруьн 17 вилин муькъуьн кьиле авай къекъуьндилай («Кольцодилай») райондин центральный больница галай патахъ физвай шегьре рекьин къерехда авай тротуар (инсанар фидай рехъ) лап чIуру гьалда аваз гзаф йисар тир. Гьяркьуьвал 1,5-2 метр тир, 10-12 метрдин кьакьанвал авай, цацарини чмурри кьунвай кьвалан кьилелай фенвай анаг инсанар патал лап хаталу тир, иллаки марф-кьеж, жив авай вахтара. Анлай инсанар аватай дуьшуьшарни хьайиди я. И хаталувал ва къулайсузвал фикирда кьуналди, райондин руководстводи и гуьтIуь чка (кIвачин рехъ) 3 метр аваз гьяркьуь хъийизва, анаг чиле плитаяр тун патал гьазурзава (шикилда). 200 метрдин яргъивал авай и рехъ къулайди авун патал махсус бригадади бинеда цементдинни херхемдин къаришма цунин, турбаяр кутунин, ракьун чIуларни арматура сварка авунин, анаг гьяркьуь хъувунин ва маса кIвалахар тухузва.
Райондин администрациядин архитектурадин, эцигунрин ва ЖКХ-дин отделдин начальникдин заместитель Герман Гьуьсейнова чаз лагьайвал, рехъ республикадин балансдал алатIани, чIурувал фикирда кьуна, аниз пулунин такьатар райондин балансдай ахъайна.
 Хазран Кьасумов.

Райондин центр тир Кьасумхуьр йисандавай-суз чIехи, авадан ва мублагь жезва. Кьилди къачуртIа, эцигзавай общественный дараматрихъ галаз санал, хуьруьн куьчейра асфальт цазва, абурун къерехер тирвал тротуарар туькIуьрзава, аваданламишунин рекьерай маса кIвалахар тухузва.
ИкI, алай вахтунда Аминован тIварунихъ галай куьчедин эрчIи пата вилик йисара тухвай тротуар акъудзава, адан чкадал цIийи тротуар эцигзава. И кардал гьар юкъуз 5-6 кас устIарарни рабочияр машгъул жезва. Икьван чIавалди В. И. Ленинан тIварунихъ галай майдандилай Кьасумхуьруьн консервиярдай заводдал кьван тротуар эцигнава, и кар давамни жезва.
- Гьелбетда, цIийи тротуар эцигуни инсанриз къекъвез еке регьятвални гуда, куьче гуьрчегни къалурда, - лагьана чаз райондин агъсакъалрин Советдин член, яшар 80 йисалай алатнавай Велимет Керимова. – Ихьтин баркаллу кIвалах гъиле кьунай агьалийри райондин ва Кьасумхуьруьн поселенидин администрацийриз чухсагъул лугьузва.
Текст кхьейди ва шикил ягъайди Хазран Кьасумов я.

Вакцинопрофилактика – им садакай-садак акатдай азаррин вилик пад кьун патал лап важиблу месэлайрикай сад я. Вакцинопрофилактика – им и азаррик начагъ тахьун патал а азарриз акси прививкаяр авун я. Чилин шардин вири уьлквейра ихьтин прививкаяр ийизва ва инфекционный гзаф азаррин вилик пад кьазва. И прививкаяр аялриз дидедин бедендикай хкатай йикъалай башламишзава, абур РФ-дин здравоохраненидин министерстводин приказадал бинелу яз авунвай календардал асаслу яз кьиле тухузва.
ЦРБ-дин поликлиникада прививкаяр авун патал махсус кабинетни ава, прививкаяр гьа и рекьяй чирвал авай медсестрайри ийизва. Прививка ийидалди аялриз духтур килигзава, адан сагъламвал ахтармишзава, аялдин карточкада духтурди кхьена ихтияр гайила, рапар язава. Прививка авурдалай гуьгъуьнизни абур са шумуд юкъуз медработникрин гуьзчивилик жезва.
Прививкаяр чарасуз, яни календардал асаслу яз, ийизвайбур ва эгер районда гьамиша гьалт тийизвай азарар пайда хьайитIа авун лазим тирбуруз пай жезва. Месела, чи районда 1985-йисуз руфунин тиф пайда хьайила и азардиз акси прививкаяр авунай. Чарасуз, яни вичин пландалди, ийизвай прививкайри чи аялар ихьтин хаталу азаррикай хуьзва (полиомиелит-фалуж, дифтерия, столбняк, корь, паротит, вирусный гепатит В, туберкулез) ва и азаррин вилик пад кьазва.
 И азаррин халатувиликай са-кьве гаф лугьун лазим я. Полиомиелит (фалуж) – гзаф пис, хаталу азар я, адак начагъ хьайи аялар четиндиз ва яргъалди азарлу жезва ва уьмуьрлух набут яз амукьзава, са вахтара кьиникьни мумкин я.
 Вирусный В гепатит хаталу азар я, ам садакай-садак ивидилай акатзава. И азардин хаталувал ада арадал гъизвай цирроз ва лекьин (печень) ракдалди лишанлу я. Коклюшдик азарлу хьайитIа, и азарни са шумуд вацра (са вахтара 3-6 варз) давам хьун мумкин я ва аял акьулдин рекьяй зайиф хьун ва акьулдиз кьери хьун мумкин я.
Дифтерия ва столбняк иллаки хаталу, гзаф четин азарар я. Ихьтин азарлуяр акурбурун рикIелай абур садрани алат тавун мумкин я.
Прививкаяр себеб яз, яни натуральный оспадиз (цIегьер) акси прививкаяр авуна, садакай-садак акатдай и хаталу азар вири дуьньяда терг авунва, эхиримжи азарлуди 1977-йисуз хьана. Гила и азарриз акси прививкаяр ийизмач. Амма идалай 60-70 йисан вилик (50-60 лагьай йисара 20-асирдин) чилин шарда гьар йисуз цIегьерин азаррик 10 млн. кас азарлу жезвай ва абурукай 1 млн. азарлубур рекьизвай.
Анжах прививкаяр ийизвайвиляй гьар йисуз 180 млн. кас коклюшдик, дифтериядик, столбнякдик, ярарин азардик начагъ жезвач. 3,2 млн. кас кьиникьин вилик пад кьазва 400 агъзур кас полиомиелитдикай (фалуждикай), 2,4 млн. кас вирусный гепатит В хьуникай хуьзвайди абуруз акси прививкаяр я. X
X-асирдин 80-90-йисара массовый информациядин такьатрин таблигъат себеб яз гзаф диде-бубайри АКДС (коклюш, дифтерия, столбняк) – вакцинадикай инкар авуна ва чпин аялриз и азарриз акси прививкаяр ийиз тунач. И кар себеб яз 1993-1995-йисара дуьньяда 120 агъзур кас азарлу хьана ва абурукай 15 агъзур кас кьена, гьа гьисабдай яз Россиядани 250 кас кьван азарлу хьана.
 Гьуьрметлу диде-бубаяр! Куь аялар и хаталу садакай-садак акатдай азаррик начагъ тахьун патал куь аялриз вахт-вахтунда прививкаяр авун чарасуз я. Къуй чи аялар сагъламбур ва бахтлубур хьурай!
 Саидов С. Н., ДР-дин лайихлу духтур, духтур-инфекционист

РикIинни дамаррин начагъвилерикай хуьн

 Алай вахтунда дуьньяда, начагъбурун кьадар фикирдиз къачуртIа, рикIинни дамаррин къурулушдин начагъвилер 1-чкадал ала. Чак мадни а карди теспачавал кутазва хьи, эхиримжи вахтара и начагъвилер жегьил яшда авайбурузни къвердавай гзаф жезва ва абуру залан нетижайрални гъизва.
РикIинни дамаррин къурулуш мягькемарунихъ рекье тунвай профилактикадин серенжемар кьиле тухуни хаталу уьзуьрар тир атеросклероз, инфаркт миокарда, ишемический инсульт, периферический артерийриз тади гун ва маса залан тир гьалар арадал атун тагькимардай мумкинвал гузва.
Ихьтин начагъвилер уьлкведин дережада сагъар хъувун ва тагькимарун вичихъ артуханвал авай месэлайрикай сад я, адан кьилин везифани инсандин уьмуьрдин ери хъсанарун ва ам яргъи авун я.
Ихьтин рикIинни дамаррин начагъвилер ва абур хци хьана инфаркт миокарда, инсульт арадал гъунин хаталувилин шартIар агъадихъ галайбур я:
- ивидик квай холестериндин кьадар артух хьун;
- ивидик квай шекердин кьадар артух хьун;
- пIапIрус чIугун; - беден кьадардилай артух залан хьун;
- къекъуьн галачир уьмуьр тухун;
- кьадардилай артух ички хъун;
- куьк як ва кьел квай шейэр кьадардилай артух ишлемишун.
Ихьтин залан начагъвилер тагькимарунин жигьетдай ивидин дамаррин давление гуьзчивилик кутун важиблу я. Дуьзгуьнди яз гьисабзавай дамаррин (артериальный) давление рутутдин (живедин) 120/80 миллиметр я.
Са шумуд сеферда алцумайла эгер дамардин давление 140/90 мм.рт.ст. ва адалай артух жез хьайитIа артериальный гипертониядин диагноз эцигда. Ам вич-вичиз начагъвал хуьз арадал атун ва я маса начагъвилин лишан яз малум хьун мумкин я.
Ихьтин начагъвилер арадал атуниз уьмуьрдин жуьреба-жуьре вакъиайри – нервно-психический шартIари, стрессовый гьалари, чун элкъуьрна кьунвай средади таъсир ийизвайди хьиз, а начагъвилер гзаф дуьшуьшра дидедикайни ирс яз къвезва.
 РикIинни дамаррин начагъвилерин вилик пад кьун патал сифте нубатда сагълам суьрсетдиз кьетIен фикир гана кIанда. Ири гъуьруькай чрай фу, куьк тушир сортарин як, балугъар, гзаф кьадарра салан майваяр ва емишар, набататрин ягълу (рафинированный ишлемиш тийин) ишлемишун герек я.
ТIуьнни жезмай кьван гьа са вахтунда кьиле тухвана кIанда.
Ксудалди вилик тIуьниз артух гъил яргъи авуна кIандач. Ам кьезилди хьун герек я. Суткада кьел са чайдин тIуруна авайдалай артух ишлемишна кIандач. РикI тренировка авун патал гьамиша физический кIвалахрин нагрузка артухарна кIанда. Агъа кIанин нагрузка – гьафтеда 3 сеферда 30 декьикьада къекъуьн я. Яшариз, эркек – дишивилиз, хсуси кьетIенвилериз килигна, къекъуьнин ериш артухарна кIанда, яни йикъа 6 километрдал кьван агакьдалди.
РикIинни дамаррин къурулушдин вердишвилер тахьуни физический нагрузка лап тIимил хьуни нервно-психический нагрузкайрихъ галаз алакъалу тир гьялна кIандай месэлайрал гъида. ЧIехи тир гьи гьевесди (эмоцияди) хьайитIани чIехи кьадарра аваз стресс-адреналиндин гармонар винелди акъудуналди, организмда са реакция арадал гъизва, адани рикIин кIвалах артухарзава, дамарра иви агажарзава, нетижада артериальный давление хкаж жезва, рикIиз тади гузва, яни ам къайдадикай хкудзава.
Нервийрин къати гьал (напряжение) алудун патал активный физический кIвалах ял ягъунихъ галаз алакъаламишна кIанда. Ихьтин ва са бязи начагъвилер арадал атуниз пIапIрус чIугуни иллаки еке таъсир ийизва. Никотинди артериальный давление хкажзава, рикIин къурулушдин кIвалах артухарзава, вири бедендиз токсический жигьетдай таъсирзава. Кьилди къачуртIа, рикIин жукIумриз (мышцийриз), дамаррин къвалариз (стенки) еке таъсир ийизва, адани вичин нубатда дамаррин атеросклероз арадал гъизва.
40-59 йисал фидалди яшда авай пIапIрус чIугвазвай итимрин арада садлагьана рекьизвайбурун кьадар чпи чIугван тийизвайбурулай 3-4 сеферда артух я.
30 йисалай виниз яш хьанвай пIапIрус чIугвазвайбуруз сад лагьай инфаркт хьун чIугван тийизвайбурулай 2 сеферда артух я.
Чна винидихъ тIварар кьур рикIинни дамаррин начагъвилер арадал татун патал чна къейд авур чIуру хесетрикай (пIапIрус чIугун, гзаф ички хъун ва тIуьн, къекъуьн галачир уьмуьр тухун ва масабур) къерех хьана, сагълам уьмуьр тухвана кIанда.
 Измира Гьабибова, духтур - терапевт, кардиолог

Ихьтин кьил алаз («Семья Юнусовых – гордость лезгин») и йикъара «Куьредин ярар» культурадин центрди «ЦIийи Къавкъаз» издательский группадихъ галаз санал чпин ери-бине чи райондин Зугьрабхуьрелай тир Юнусоврин баркаллу хзандикай урус чIалалди кхьенвай вич кIалубдиз гъвечIи, амма манадиз чIехи ктаб акъуднава. Ам гьазурайди лезги чIалахъ, эдебиятдихъ, милли тарихдихъ, чи халкьдин гележегдихъ кIевелай рикI кузвай, школаяр патал гьазурнавай са жерге учебный пособийрин, ктабрин, гафаргандин сагьиб, муаллим-методист ярагъви Фахрудин Насрединов я.
Ана ихтилат чеб гзаф йисара патал яшамиш жезвай, чпин намуслу зегьметдалди ва чеб дуьз тухуналди, маса миллетрин арада къуллугъдин, илимдин рекьяй еке дережаяр къазанмишнавай юридический илимрин доктор, Россиядин ФСИН-дин Академиядин государстводин ва праводин, международный ва европейский праводин юридический факультетдин кафедрадин профессор, полковник, Гьукуматдин са жерге наградайрин сагьиб тир буба Юнусов Абдулжабар Агъабалаевичакай, адан рухваяр тир Россиядин ФСИН-дин Академиядин гражданский праводин ва процессдин кафедрадин доцент, юридический илимрин кандидат, алай вахтунда юридический илимрин докторвилин дережа къачун патал «Обязанности как основание права» темадин винел кIвалахзавай подполковник Юнусов Муслим Абдулжабаровичакай, Россиядин ФСИН-дин Академиядин государстводин ва теориядин, международный ва европейский праводин кафедрадин доцент, юридический илимрин кандидат подполковник Юнусов Эмзари Абдулжабаровичакай ва Россиядин ФСИН-дин Академиядин административный ва финансовый кафедрадин старший преподаватель, юридический илимрин кандидат капитан Юнусов Самур Абдулжабаровичакай тайин делилар аваз акъуднавай и ктабдин рангунин жилдинин винел, килигайла фикир желбдайвал, абурун кьуданни рангунин шикиларни эцигнава. А шикилар гьакI галай-галайвал ктабдин къене патани эцигнава.
И ктаб гъиле кьур гьар са лезгидин руьгь хкаж жезва.
 Куьре Абид

Куьн патал, азиз балаяр
Са доллар це

 - Буба, - лугьузва 4-классда кIелзавай хтулди, - вири аялри переменадин вахтунда школадин патав гвай туьквендай чпиз морожнияр къачузва, заз буьжуьтI ийизва. Зазни морожнияр къачудай пул це.
- Ма, бубадин, са морожни 5 манат я, за ваз 10 манат гузва, вун санал кIелзавай аялрикай хкатна тахьурай.
- Буба, - лутувилелди, сес явашарна, лугьузва хтулди, - и ракьун 5 манатар завай аватна квахьун мумкин я, вуна заз жез хьайитIа, са доллардин чар це, ам заз са гьафтеда бес жедай.
- Ваз математикадай вуч къиметар ава, чан хтул? – айгьамдивди хъуьрена буба.
- Вири «вадар» я, буба, - викIегьдиз жаваб гузва хтулди.
- Аквазва, чан хва, вуна талгьайтIани, анжах жувалай чIехибур алдатмишариз алахъмир. Долларар Тюмендай ял ягъиз хуьруьз хтайла жуван дахдивай къачу, - рахана чIехи буба, - 5 манатар квахьиз кичIе ятIа, абур зав вахце, за ваз чарчин 10 манатдин са чар гуда.
- Ваъ, ваъ, за абур сумкадин кIаниз вегьеда, буба, - тади кваз рахана хтул. – Чарчин 10 манатар гзаф вахтара къазуннавай, пуьрчуькь хьанвайбур жезвайди я ва ахьтинбур туьквенчийри кьабулзавач. Сагърай, буба, зун фена.
 Гьазурайди А. Камилов я.

 Квез чидани?
 Марагълу делилар

1. Чилин винеллай агьалийрин вири кьадардин кьудай са пай Китайда яшамиш жезва.
2. РагъакIидай патан Китайда чайдиз шекердин чкадал кьел вегьезва.
3. Вили вилер авай инсанриз мичIи чкада хъсан аквада.
4. Квез таб ийизвай инсанар виниз-чапла патаз килигда.
5. Сенегалдин дишегьлийри яд жагъурун патал гьафтеда 17,5 сят вахт серфзава.
6. Россия дуьньядал 12 гьуьлуьхъ галаз алакъада авай тек са уьлкве я.
7. 98 процентдилай виниз японвияр кьейидалай кьулухъ кремация ийизва, яни цIай яна кузва. Гьазурайди А. Камилов я.