№51

Хабарар

Сад лагьай сессия

РД-дин Халкьдин Собранидин Аппаратдин информационно-аналитический отделди хабар гузвайвал, Дагъустан Республикадин ругуд лагьай сеферда хкянавай Халкьдин Собранидин сад лагьай сессия хьана. Сессиядин кIвалахда Дагъустан Республикадин Кьил Рамазан Абдула­типова, Россиядин Федерациядин Феде­ральный Собранидин ирид лагьай сеферда хкянавай Государстводин Думадин депутатар тир Абдулгьамид Эмиргьамзаева, Заур Аскендерова, Мурад Гьажиева, Мегьамед Гьажиева, Абдулмажид Магьрамова, Умахан Умаханова иштиракна.

Дагъустан Республикадин Конституциядал ва Халкьдин Собранидин Регламентдал асаслу яз, сад лагьай сессиядал председателвал парламентдин яшлу депутат Гьамидуллагь Мегьамедова авуна.

Даггосуниверситетдин  85 йис

ЦIи республикадин чIехи вуз тир ДГУ-дин 85 йис тамам жезва. 1931-йисуз агро-педагогический институт хьиз арадал гъайи ВУЗ яргъал ва четин рехъ фенва. Уьлкведиз вишералди машгьур алимар, Дагъустандин кьилин образованидин къурулушдиз уьмуьр гайи ВУЗ къе илимдин чIехи макандиз элкъвенва.

“Дагъустан” РИА-диз мугьман хьайи ДГУ-дин ректор Муртазали Рабаданова къейдайвал, Даггосуниверситет - им 17 факультетдикай, 105 кафедрадикай, илимдинни образованидин цIудралди центрайрикайни лабораторийрикай ибарат учебно-научно-инновационный лап зурба комплекс я. Кеферпатан Кавказда виридалайни еке Илимдин библиотекани и вуздихъ ава. ДГУ-дихъ хсуси чапхана, Интернет-Центр, музей, планетарий, аквакомплекс, ботанический багъ ва ихьтин гзаф маса чкаярни ава. Вуздин гьакъикъи агалкьунри ДГУ-дихъ вилик финин тайин программа авайди тестикьарзава ва ада федеральный, региональный образованидин майданра йисалай-суз еке роль къугъвазва.

Хуьруьнвийрин дерди-гьал чирна

Эхиримжи йисара райондин хуьрера социальный месэлаяр гьялуниз кьилин фикир гузва, ида агьалийрин яшайишдинни дуланажагъдин шартIар хъсанарзава, хуьрер гуьрчегарзава. ЯтIани, чи хуьрера вири месэлаяр агьалийриз кIандайвал ава лугьуз жедач. Алкьвадрин хуьре гьял тавунвай, агьалийрик секинсузвал кутазвай месэлаярни тIимил амач. Инициативный дестедин теклифдалди мукьвара хуьре тухвай жемятдин сходдал ихьтин са шумуд месэла кватна.

Лагьана кIанда, сходдин кIвалахда муниципальный райондин Кьил Нариман Шамсудинович Абдулмуталибова, администрациядин Кьил Штибег Гьажимегьамедович Мегьамедханова, администрациядин жавабдар работникри, са жерге къуллугърин ва тешкилатрин руководителри иштиракна. Ида мярекатдин метлеблувални артухарна.

Стходдал сифтедай эхиримжи 2 йисан къене «сельсовет Алкадарский» хуьруьн поселенидин администрацияди социальный рекьерай тухванвай кIвалахрикай АСП-дин кьил Нурали Эмрахова гьахъ-гьисаб авуна. Ада къейд авурвал, поселенида налогар кIватIунин рекьяй тапшуругъар кьилиз акъудзава, алай йисан 9 вацран планни тамамарнава. Алкьвадрал ва Сардархуьре социальный рекьерай тухванвай кIвалахрин кьадарни тIимил туш. ИкI, мисал яз, Сардархуьре куьчеяр гьяркьуь, газдин ва экверин линияр цIийиз хутах хъувуна, кьве хуьруьн куьчейриз 90-далай виниз машинра авай херхем вегьена, анагар дуьзарна. Хуьрера субботникар тешкилзава, жемятдин куьмекдалди рехъ-хвал туькIуьрзава.

Нурали Эмрахова вичин рахунар куьтягьайдалай гуьгъуьниз мярекатдал  нубатдалди хуьруьнвияр тир Гьуьсейн Шайдаев, Абдуразакь Ягъибегов, Вели Рамазанов, Гьуьсейн Гьуьсейнов, Абдурашид Гьуьсейнов ва маса юлдашар рахана. Абурун рахунрай малум хьайивал, Алкьвадрин хуьре агьалийрик секинсузвал кутазвай месэлаяр тIимил туш.

- Алкьвадар еке тарих авай, машгьур ксар акъатай хуьр я, - лагьана Гьасан эфендидин музейдин директор Гьуьсейн Гьуьсейнова. – Къе чи хуьруьз, жемятдихъ галаз гуьруьшмиш жез, кьиле Нариман Шамсудинович Абдулмуталибов аваз райондин администрациядин жавабдар работникар, къуллугърин руководителар атанва, имни чна чи хуьруьз абуру гьуьрмет авунин лишан яз гьисабзава. Хуьре виридалайни чуьруьк алайди чилерихъ галаз алакъалу месэла я. Чил бес жезвач лугьун – им таб я. КIанзавайди ам дуьз ва менфятлудаказ ишлемишун я. Гьайиф хьи, и кар хуьре авач, садбурув гектарралди чилер гва, чебни ишлемиш тийиз, садбурув са кап чилни гвач. Гьавиляй за хуьре чилин участокар дуьз паюн ва адакай хийирлудаказ менфят къачун патал махсус комиссия хкягъун теклифзава.

Сходдал, жемятди чпи тIварар кьуна ва сесер гана, чилерал гуьзчивал тухудай комиссия тешкилна.

Жемятдин сходдал хуьре хъвадай ва дигидай яд бес тахьунин, инал-анал зирзибилдин хъуртар арадал атунин, мукьвал-мукьвал хуьре эквер хкахьунин, цIийиз арадал къвезвай хзанриз яшайишдин кIвалер эцигунин, агьалийрал субсидийрин пулар агакь тавунин, хуьре жегьилриз спортдал  машгъул жедай шартIар тахьунин, школа вилик йисара эцигнавай дараматда хьунин ва ихьтин маса месэлаярни кватна. Малум хьайивал, жемятди терроризм, экстремиз негьзава.

Сходдал кватай месэлайриз муниципальный райондин администрациядин Кьил Штибег Мегьамедханова, адан заместитель Саид Темирханова, райондин хуьруьн майищатдин отделдин начальник Мегьамедзагьид Бабаева, хатасузвал хуьнин рекьяй администрациядин кьилин заместителдин везифаяр тамамарзавай Садилагь Герейханова, райондин эменнидин ва чилерин управленидин начальникдин заместитель Назир Гьасанова, архитектурадин, эцигунрин ва ЖКХ-дин отделдин начальник Мустафа Мустафаева ва маса пешекарри баянар гана.

- Маса месэлайрихъ галаз санал, сходдал рахайбуру терроризмдиз ва экстремизмдиз чпин аксивални  къалурна, - лагьана С. Герейханова. – Терроризм лугьудай  завалдиз вири районэгьлияр акси я. Районда 2014-йисуз терроризмдиз акси комиссия тешкилна, районда гьакIни терроризмдиз акси кIвалах тухузвай рабочий группани кардик ква, абуру кIвалахзава, ида вичин нетижани гузва. ЯтIани, райондин талукь къуллугърихъ, къайдаяр хуьдай органрихъ галаз санал хуьруьн поселенидин администрацияди, хуьрерин общественностди тухузвай кIвалах мадни гужлу авун лазим я. Им вахтунин истемишун я.

Алкьвадрин хуьруьн жемятдин сходдин нетижаяр кьун яз, эхирдай муниципальный райондин Кьил Нариман Шамсудинович Абдулмуталибов рахана.

- Гьуьрметлу хуьруьнвияр! – лагьана Н. Ш. Абдулмуталибова. – Ихьтин сходар гьар са хуьруьн жемятдиз гьар 6 вацралай тухудай ихтияр ава. Им пис кар туш, гьикI лагьайтIа, жемятдин умуми мярекатрал хуьре авай гьал-агьвал, вилик акъвазнавай месэлаяр, агьалийрин фикир-хиял чир жезва. Инал рахайбуру дуьз къейд авуна: Алкьвадар еке  тарих  авай,    машгьур ксар акъатай, неинки республикада ва уьлкведа, вири дуьньяда машгьур хьанвай хуьр я. Куь рикIел хъсандиз алама, райондиз кIвалахал хтанмазди сифтени-сифте Имам Музамудинович Яралиева Алкьвадрал Гьасан эфендидиз музей эцигнай. Заз мадни къейд ийиз кIанзава хьи, «сельсовет Алкадарский» хуьруьн поселенидин кьил Нурали Эмраховани хуьрера социальный рекьерай еке кIвалах тухвана ва и кар давамзава. Заз хуьруьнвийриз шад хабарни гуз кIанзава: Алкьвадрал цIийи школадин дарамат эцигун федеральный программадик кутунва, гележегдин мукьвал йисара хуьре спортдин ва актовый залар галай школа жеда. «Сардархуьр-ДаркIуш къазмаяр» водоводдални кIвалахар давам жезва, ам акьалтIарайла неинки Алкьвадрин жемят, санлай 100 агъзур кас агьалияр гьам хъвадай, гьам дигидай целди таъмин жеда.

Сходдал рахайбуру гьахълудаказ чилер ишлемишунин месэла кудна, - давамарна Н. Ш. Абдулмуталибова. – Чилер вири девирра тIал алай месэла хьайиди я, гилани ам регьятдиз акъвазнавач. Чилин иеси жемят я. Инал зун инсанривай чилер вахчуна кIанда лугьудайбурухъ галаз эсиллагь рази туш. Чилив кIвалах ийиз туна кIанда. Кьилди чил ишлемишдай мумкинвал авачтIа, талукь документарни туькIуьрна, СПоК-ар ва я хуьруьн майишатдин маса карханаяр тешкилна кIанда, ихьтин тежриба чи республикада ава. Эгер хуьре цIийиз арадал къвезвай хзанриз кIвалер эцигдай чилер кIанзаватIа, хуьруьн поселенида ихьтин чилерин махсус фонд тешкилун лазим я…

- Гьуьрметлу хуьруьнвияр, чак виридак секинсузвал кутазвай мад са месэла ава – амни терроризм лугьудай тIегъуьн я, - лагьана вичин рахунрин эхирдай Н. Ш. Абдулмуталибова. – Ингье, чна жемятдин сход тухузвай вахтундани районда КТО кьиле физва. Жемятди садвал, тупламиш хьун  къалуруналди, терроризмдиз аксивал авун, гьарда вичин игьтият хуьн лазим я.

Эхирдай сходдал гьялай месэлайрай талукь къарар кьабулна.

Текст кхьейди ва шикил ягъайди Хазран Кьасумов я.

Терроризмдин ва экстремизмдин вилик пад кьун чарасуз я

 Алай вахтунда дуьньяда терроризмдин ва диндин экстремизмдин месэла хцидаказ акъвазнава. Терроризм къе инсаният патал еке къурхуллувилиз элкъвенва. Международный терроризмди вичин акьалтIай инсафсузвал, вичин мурадар кьилиз акъудун патал ам са куьнинни вилик акъваз тийидайди къалурзава.

Террориствилин чIуру гьерекатар авунин нетижада са тахсирни квачир инсанар: аялар, дишегьлияр, яшлубур телеф жезва ва я абуруз еке хасаратвилер гузва. Террористриз инсандин уьмуьр гьич са кепекдайни туш.

Терроризм ва экстремизм вуч я ва абурухъ галаз гьикI женг чIугвада?

- Терроризм – тешкиллу группади ва я партияди галай-галайвал, асул гьисабдалди гуж ишлемишуналди, чпи малумарнавай мурадар кьилиз акъудунин къайда я.

Экстремизм (латын чIалай extremus-крайний) – къерехда авайди – акьалтIай къерехдин, къадагъа авунвай къайдайрал амал авуналди, яшайишдинни сиясатдин, диндин, милли мурадар кьилиз акъудунин теория ва тежриба я. И къайда законсуз  къуватар, гуж ишлемишун, инсандин ва ватандашдин азадвилерал гъил яргъи авун я.

Диндин экстремизм – общество патал адет хьанвай диндин ивиррин ва тежрибада тестикь хьанвай бинейрин къурулуш инкар авун, гьакIни абуруз акси къвезвай чпин «мурадрин» вагьшивилин таблигъат тухун я. И гьерекатрикай лугьунихъ галаз санал а карни къейд ийиз кIанзава хьи, террористар террористар яз хазвайди туш, абур са ни ят1ани гьазурзавайди я. Гзаф вахтара и тIегъуьндин таъсирдик уьмуьрда вичин чка тайинариз тахьанвай жегьилар акатзава. Къе Мукьвал тир РагъэкъечIдай пата кардик квай ва Россияда къадагъа авунвай ИГИЛ террориствилин дестеяр, гьар жуьредин такьатралди жегьилар чпин патаз гъуналди, чпин таъсир гегьеншариз алахънава.

Гьавиляй терроризмдин ва диндин экстремизмдин аксина женг чIугунин важиблу рекьерикай сад жегьилрин арада дуьз гъавурда тунин кIвалах тухун я. Имни а кардихъ галаз алакъалу я хьи, МВД-дин делилралди, Россияда экстремиствилин рехъ хкянавай дестейрин иштиракчийрин юкьван гьисабдалди 80 процентдив агакьна жегьилар I4 йисалай 20 йисал кьван фидалди (кьери дуьшуьшра 25-30 йисал кьван фидалди) яшда авайбур я.

И карда общественностдин, муаллимрин ва диде-бубайрин роль иллаки екеди я. Терроризмдин ва диндин экстремизмдин вилик пад кьун акьалтзавай несил милли ва диндин жигьетдай сада-садаз гьуьрмет авунин руьгьдаллаз тербияламишунилай, чахъ галаз кьан тийизвай идеяяр кьабул тавунилай, гьакIни кIелзавай жегьилрин правовой акьулбалугъвал арадал гъунилай гзаф аслу я. Жегьил инсанриз а кар чир хьун герек я хьи, абурун чIуру гьерекатрин патахъай вири хзанди, вири тухумди жаваб гана кIанзава. Инсанар Сад Аллагьди ганвай уьмуьрдивай  авун им Адан, диндин ва инсаниятдин вилик виридалайни чIехи тахсиркарвал я.

ГьакI хьайила, са кар ийидалди вилик адан нети-жайрикай фикир авуна кIанда. Ма-лум тушир са гьихьтин ятIани тапан экстремизм-дин идеологрив чпин чIуру ниятар кьилиз акъудун патал куь акьул есирда кьаз, куьн ишлемишиз тамир.

Жегьилар диндин экстремиствилин тешкилатар патал гьазуран къурбандар я. И кардикай фикир ийидай, Аллагьди чаз ганвайдал, чаз авайдал разивал ийидай, адан къадир чир жедай вахт алукьнава.

Куь дидейрин вилерин накъвар хуьх. Сад Аллагьди Къуръанда лагьанва: «Чна инсандиз чпин диде-бубайрин гьакъиндай сабурлубур хьуниз, абурун къайгъударвал авуниз, иллаки дидедин гьакъиндай, веси авунай, гьикI хьи, ам дидеди вичин беденда хуьзва, адан зайифвални аял чIехи хьунивай артух жезва» («Лукьман» сура, 14-аят).

Са сеферда са итимди женгиниз фидайла вични къачун Мегьамед Пайгъамбардивай (САС) тIалабна. Аллагьдин Векилди (САС) адавай, ваз диде авани лагьана хабар кьуна. Ада авайди тестикьарайла, ада лагьана: «Вун адахъ галаз акъваз, гьикI хьи, женнет дидедин кIвачерик ква» (имам Ахмад, ан-Насаи).

Россиядин Федерациядин Законо-дательстводалди терроризмдай жаза РФ-дин УК-дин 205-статьяда азадвиликай магьрум авун тайинарнава: 1-паюнай – 5 йисалай 10 йисал кьван; 2-паюнай 8 йисалай 15 йисал кьван; 3-паюнайни 10 йисалай 20 йисал кьван фидалди.

РФ-дин Законодательствода терро-ризмдин вилик пад кьунин жигьетдайни серенжемрин къурулуш тайинарнава. ИкI, РФ-дин УК-дин 31-статьядихъ галаз кьадайвал, гьихьтин хьайитIани тахсиркарвал авуникай, гьа жигьетдай яз терроризмдинни, гуьгьуьллувилелди отказ авур кас уголовный жавабдарвилиз чIугвадач.

Шак фидай шейэр, крар, инсанар акурла тади гьалда дежурный къуллугъриз хабар це:

Пожарный охрана

01

112

010 – Мегафон, МТС

001 – Билайн

8-(8236) -3-44-45

8-(988)-790-89-25

8-(872)-255-15-25

55-17-25

ФСБ

8(929)-966-09-58

8-(8236)-3-44-49

Полиция

02

020 – Мегафон, МТС

002 – Билайн

8-(8236)-3-44-53

98-43-42

Скорая помощь – 03

030-Мегафон, МТС

003 – Билайн  

СтIал Сулейманан райондин АТК-дин аппарат.

Райондин уьмуьр: мярекатар ва лишанлу вакъиаяр

Школадин юбилейни къейдна,  музейни ачухна

И йикъара ЦIийи Макьарин юкьван школадин 50 йис тамам хьунин юбилей шад гьалара къейдна. Мярекатдиз райондин гьакимар, жуьреба-жуьре йисарин выпускникар, школада кIвалах авур педагогический зегьметдин ветеранар, гзаф кьадар хуьруьнвияр ва мугьманар атанвай.

50 йисан девирда школадин директорар яз 6 касди кIвалахна. Алай вахтунда жавабдар и везифаяр Жасмина Абасовади кьиле тухузва. Школадин зур виш йисан юбилейдин мярекат ачухунин чIехи ихтибарни адаз авуна.

- 50 йис – им тарих патал са легьзе, муаллимар ва выпускникар патал рикI алай пешедиз ва чирвилер къачуниз бахш авур тамам са уьмуьр я, - лагьана Жасмина Абасовади. – Мадни, юбилей – им кIвалахдин нетижаяр кьадай ва еке, экуь мурадар патал цIийи везифаяр тайинардай са вахтни я. Школади вичин выпускникрал дамахзава, абурун арада муаллимар, духтурар, чIехи фирмайрин руководителар, офицерар, депутатар ва маса пешейрин сагьибар ава. Зун кIевелай инанмиш я хьи, школадихъ гележегда мадни чIехи, дамахдай агалкьунар, нетижаяр жеда.

Тебрикдин келимаяр гваз мярекатдал «Сулейман-Стальский район» муниципальный райондин Кьил Нариман Шамсудинович Абдулмуталибов рахана. Ада къейд авурвал, 50 йисан «яш» - им школа патал адан тарихдикай, агалкьунрикай, нетижайрикай, арадал атанвай адетрикай рахадай хъсан вахт я. Зур виш йисан девирда школада бегьерлу кIвалах тухвана, и кар давамни ийизва, школадин коллективди вилик эцигнавай везифаяр кьилиз акъудунин карда чпин яратмишунрин мумкинвилер къалурна, ида вичин хъсан нетижани гана.

- Гьуьрметлу школадин муаллимар! – давамарна Н. Ш. Абдулмуталибова. – Куьне школада чIехи авуна уьмуьрдин шегьре рекьиз са шумуд несил акъудна, школадихъ къенин йикъарани бегьерлудаказ кIвалахдай, мадни еке агалкьунар къазанмишдай мумкинвилер ава. За квез виридаз школадин 50 йис тамам хьунин юбилей мубаракзава ва школадихъ яргъал йисара цуьк акъудун, агалкьунар хьун кIанзава.

Тебрикдин келимаяр лугьунихъ галаз санал, Н. Ш. Абдулмуталибова школадиз морозильный камера, рангунин принтер, къиметлу маса шейэр пишкешна.

Мярекатдал тебрикдин келимаяр гваз Дагъустан Республикадин Халкьдин Собранидин депутат Гьамидулагь Мегьамедов, райондин образованидин управленидин начальник Индира Османова, «сельсовет Новомакинский» хуьруьн поселенидин администрациядин кьил Асамудин Къазиагьмедов, школада яргъал йисара кIвалах авур педагогический зегьметдин ветеранар рахана.

Мярекат кьиле физвай вахтунда кIвалахда агалкьунар авай са шумуд муаллимдив Гьуьрметдин грамотаяр, Чухсагъулдин чарарни вахкана.

Рахай юлдашри къейд авурвал, ЦIийи Макьарин юкьван школадихъ чIехи ва баркаллу тарих ава. Школа чилер зурзай 1966-йисуз эцигна. Хуьруьз Агъа Макьарин, КуркIурхуьруьн, Ичинрин, Мехкергърин, Татарханрин ва Рухунрин хуьрерин жемятар куьч хьанва. Школадин дарамат Кеферпатан Осетиядай тир ПМК-дин устIарри пулсуздаказ эцигна. Школа машгьур писатель Николай Островскийдин тIварцIихъ гала.

2006-йисуз школадиз «Умуми образованидин инновационный программаяр уьмуьрдиз кечирмишунай умуми образованидин учрежденийрин конкурсдин гъалибчи» Диплом, Президетдин Гранд (1 миллион манат пулдин кьадарда аваз) гана.

Лагьана кIанда, школадин юбилей къейд авунихъ галаз санал, 8-октябрдиз школада шад гьалара краеведческий музейни ачухна. И мярекатдани муниципальный райондин Кьил Нариман Шамсудинович Абдулмуталибова, Дагъустан Республикадин Халкьдин Собранидин депутат Гьамидулагь Исмаилович Мегьамедова, РУО-дин начальник Индира Гьажибалаевна Османовади, муаллимри, хуьруьнвийри, школьникри иштиракна. Музейда 4000-далай виниз экспонатар ава.

Школадин юбилей къейдзавай юкъуз хуьре футболдай турнир (ана Герейханован 1-нумрадин СОШ-дин команда гъалиб хьана) тухвана, школьникри манияр лагьана ва кьуьлер авуна.

                                     Хазран Кьасумов.

Суварин къаршидиз

Тешкиллувилин заседанидал

Малум тирвал, Дагъустан Республикадин Кьил Р. Гь. Абдулатипован Указдин бинедаллаз 21-октябрь Дагъустан Республикадин халкьарин милли культурадин ва чIаларин суварин югъ яз малумарнава.

Ам чи райондани хъсан гьазурвилер аваз кьиле тухун патал 11-октябрдиз муниципальный райондин Кьил Нариман Шамсудинович Абдулмуталибован кабинетда районда чIехи мярекатар ва лишанлу йикъар къейд авунин жигьетдай кардик квай тешкиллувилин комитетдин заседание хьана.

Ам Н. Ш. Абдулмуталибова ачухна ва кьиле тухвана. И суварин макьсаддикай ва важиблувиликай лугьунихъ галаз санал, райондин Кьили ам хъсан тешкиллувал аваз ва вини дережада кьиле тухун патал аламай куьруь са вахтунда талукь тир къуллугъри вири къуватар сад авун, кар кьетIдай серенжемар кьабулун герек тирди къейдна ва и жигьетдай кьиле тухузвай кIвалахрикай лугьун райондин культурадин отделдин начальник Майрудин Бабахановавай тIалабна. Вичин рахунра ада къейд авурвал, и сувар И. Гь. Тагьирован тIварунихъ галай райондин Культурадин Дворецдин вилик квай майдандал кьиле тухун фикирдиз къачунва. Анал райондин хуьрерин культурадин маканрин 6 милли майдан кардик акатда. 14 выставка ачухда (милли медениятдихъ галаз алакъалу шейэрин, гамарин, шикилрин, ктабрин ва мсб) талукь тир банерар яда, жуьреба-жуьре конкурсар кьиле фида ва икI мад.

И месэладай анал чпин фикирар, теклифар гваз, райондин аялрин художественный школадин директор Ямудин Рамазанов, РУО-дин начальник Индира Османова, ЦБС-дин директор Людмила Мегьамедрасулова, райондин сайтдин корреспондент Раисат Аминова, «Куьредин ярар» культурадин макандин комитетдин председатель Агьмедпаша Агьмедпашаев, и цIарарин автор ва маса юлдашар рахана.

Абуру анал сувариз талукьарна школайра, культурадин маканра жуьреба-жуьре конкурсар, райондин тарихдикай «Зун куьреви я» сочиненияр кхьинин, музейра тарсар тухунин, анра ва гьакIни чкадин телестудийра «элкъвей столар» тешкилунин, хайи чIалаз талукьарнавай лезги шаиррин шиирар аваз кьилдин ктаб акъудунин ва маса теклифар гъана.

Эхирдай анал рахай Н. Ш. Абдулмуталибова гъайи теклифрин гьакъиндай вичин разивал къалурна, культурадин, образованидин маканрин материальный база (музыкадин алатар, алукIдай милли парталар ва мсб) мягькемарунин, цIийи телестудия кардик кутунин , анра ремонтрин кIвалахар кьиле тухунин жигьетдай вичин фикирар лагьана, герек тир тапшуругъар гана.

                                А. Камилов.

16-октябрь рекьерин майишатдин  работникрин Югъ я

Гьар йикъан къайгъуйрик

Социальный, экономикадин, культурадин ва маса рекьерай йигин еришривди виликди физвай, дамах ийиз жедай нетижаяр къазанмишзавай чи районда 10 километр федеральный, 64 километр республикадин, 207 километр муниципальный метлеб авай, гьакIни 608 километр хуьрерин къенепатанбур тир рекьер ава. Районда рекьер къулайбур ва хатасузбур авун патал еке кIвалах тухузва. И кIвалахарни «Об утверждении государственной программы РД «Развитие территориальных автомобильных дорог республиканского, межмуниципального и местного значения Республики Дагестан на период 2015-2017 годов» Дагъустан Республикадин 660-къарардихъ ва райондин сергьятда рекьер ремонт авунин программадихъ галаз кьадайвал тамамарзава.

Лагьана кIанда, рекьер ва куьчеяр къайдадик кваз хуьнин, анра асфальт цунин, херхем вегьинин, ремонтар тухунин кIвалахриз пулунин такьатар федеральный, республикадин ва муниципальный бюджетрай ахъайзава. Районда рекьерин фондни тешкилнава.

Райондин сергьятда авай республиканский ва муниципальный рекьериз къуллугъзавайди Кьасумхуьрел кардик квай «Сулейман-Стальское Дорожно-Экспулатационное Предприятие №32» акционервилин ачух общество (директор И. К. Бремов) я. Рекьерин майишатдин работникрин пешекарвилин суварин вилик квай йикъара чун и карханадиз фена.

Чаз анин мехпарк акуна, ана рекьер туькIуьрун, ремонт хъувун патал вири жуьредин машинар, тракторар, герек маса техника ава.

- Техникадин патахъай чаз дарвал авайди туш, вири кIвалахар чна жуван къуватралди тамамарзавайди я, - лугьузва тежрибалу экскаваторщик Аличубан Абдулаева. – Зун къени «жуван ракьун балкIан» гваз ЦIийи хуьряй фенвай республиканский рекьин къерехар дуьзарунал машгъул тир. Сварка хъувуна кIанзавай чка аваз са-кьве сятинин фад хтайди я, пакамахъ фад кIвалахал фидайвал.

Мехпаркдин са пата эцигнавай еке кьурук рабочияр цементдин, къумадин ва херхемдин къаришма гьазурунал ва ам махсус кIалубра цунал машгъул тир. Зун абурун патав фена.

- Къаришма кIалубра цуналди, чна рекьерин къерехра хаталу чкайрал акIурдай даяхар гьазурзава, - гъавурда туна зун рабочий Агъамет Баламетова. – Ихьтин даяхар чаз алай вахтунда са 10-15 кIанзава. Къе чна абур гьазурна куьтягьда.

Гьелбетда, машинрини тракторри, махсус маса техникади акъвазунар авачиз кIвалахуник сварщик Велибег Мегьамедован еке пай ква. Адахъ ина кIвалах авунин рекьяй гзаф йисарин тежриба ава. КIвалахдин юлдашрини адаз, гьуьрмет авунин лишан яз, «Велибег дах» лугьузва.

- Чи кархана герекди, инсанар патал чарасуз тир кIвалахар ийизвайди я, - лугьузва В. Мегьамедова. – Гьавиляй галат хьуникай фикирдай вахт авач.

ДЭП-32 карханадин гьакъисагъ зегьмет себеб яз эхиримжи вахтара «Кавказ» федеральный шегь-редилай эгечIна Сардархуьруьз кьван фенвай республиканский ва муниципальный рекьер хъсан гьалдиз атанва, анра, виликдай хьиз, лекъвер-фурар акъатнавай чкаяр амач.

Чаз малум хьайивал, кархана хъуьтIуьн варцара кIвалах авунизни вири патарихъай гьазур хьанва.

                     Хазран Кьасумов.

Шикилда: эксковаторщик А. Абдулаевни сварщик В. Мегьамедов.

            Шикил  автординди я.

Чи багъри ерияр

Шихидхуьр

Алай йисуз Чирвилерин юкъуз Дагъустан Республикадин Халкьдин Собранидин депутат, А. А. Тахо-Годидин тIварунихъ галай педагогикадин илимдинни ахтармишунрин институтдин директор Гьамидулагь Исмаилович Мегьамедов ва «Сулейман-Стальский район» муниципальный райондин Кьил Нариман Шамсудинович Абдулмуталибов Шихидхуьруьн юкьван школадиз мугьман хьанай.

- Валлагь, гуьзел я чи ерияр! – школадин гьаятдай Шихидхуьруьз вил яна хьиз, лагьана Гь. И. Мегьамедова. – Зун Махачкъалада яшамиш жез гзаф йисар я. Ана яшамиш хьайи 25-30 йисахъ за гуьзел тIебиатдин къужахда экIя хьанвай и хуьре яшамиш жезвай са югъ гудач. За и хуьруьнвияр бахтлу инсанар яз гьисабзава.

- Куьн гьахъ я, Гьамидулагь Исмаилович, чи ерияр халис женнетар я, - алава хъувуна Нариман Шамсудиновича. – ТIебиат гуьзелди тирди хьиз, Шихидхуьр чIехи ва баркаллу тарих авай, машгьур ксар гзаф акъатай хуьрни я. ТIебиатдин девлетрикай, мублагь чилерикай хуьруьнвийри тамамвилелди менфят къачунайтIа, мадни хъсан жедай.

Чи гьуьрметлу Гь. И. Мегьамедова ва Н. Ш. Абдулмуталибова Шихидхуьруьн мублагь, тамарини тарари кьунвай мулкарал, багъларин юкьва авай хуьрел ийизвай гьейранвал акурла, зи фикирдиз и хуьруькай тарихдин делилар кIватIдай фикир атана.

Кьасумхуьруьн къаншарда, Кьурагь вацIун эрчIи пата тепейрини тамари, булахрини кIамари агъавалзавай дере экIя хьанва. И дереда кьве тепедал Шихидхуьр ала. Ам элкъвена тамарин, чIурарин, дагъларин, булахрин юкьва ава. Кьарар булахдин яд агьалийри хирер-кьацIар сагъар хъувун патал ишлемишзава. Чпихъ инсанар сагъардай «къуват» авай булахар ина мадни ава.

Риваятра лугьузвайвал, хуьр Къуба патай атай Шихи тIвар алай касди арадал гъана. Тайин тушир делилралди, хуьруьн 600 йисалай виниз я.

Хуьре лап фад йисарилай медресе кардик квай. Ана хуьруьнвийри чирвилер къачузвай. Инай хъсан чирвилер авай ксарни тIимил акъатнач. Абурун арада Абдул-Гьалим эфенди иллаки машгьур тир. Адакай Гьасан Алкадаридин «Асари Дагестан» ктабда кхьенва. Ярагъ Мегьамедавай чирвилер къачур ам 1850-йисуз регьметдиз фена. Абдул-Гьалим эфендидин кар адан гада Малла Абдул-Агъая давамна.

Хуьряй акъатай муькуь алим Алипулат эфенди медицинадай, географиядай ва тарихдикай кхьенвай ктабрин автор тир. Гьайиф хьи, адан гъилин хатIар къени жагъанвач.

Тарихдин делилри шагьидвал ийизвайвал, 1811-йисуз Шихидхуьруьн патав кьиле фейи женгина генерал-майор Хатунцева команда гузвай пачагьдин кьушунри Чулахъ Сурхаян хтул, Мегьамед ханан хва тир Хамбутай II Сурхаян полк кукIварнай.

Октябрдин революция гъалиб хьайила шихидхуьруьнвийрин уьмуьрдани дегишвилер кьиле фена. Революциядин къазанми-шунар хуьн патал и хуьряй гзафбуру белогвардейцийрихъ галаз кьиле фейи женгера иштиракна. Абдулбари Къазан-беговакай, Къазихан Фейзулла-евакай, Абдукерим Закарьяевакай, Мигьрали Сефербеговакай, Къиримхан Римихановакай, Бубаха Абдулгьалимовакай яру партизанар хьана. Абурун иштираквал аваз Кьасумхуьрни деникинчийрикай азадна. Дагъ-вийри цIийи уьмуьр туькIуьр-завай. Коммунистар, комсомолар тир Абдулбарини Абдужелил Къазанбеговар, Нисредин, Шафи Рзахановар, Мегьамеднаби Небиев, Абдулафис Къазанбегов вилик жергейра хьана.

Сифтебурукай яз Шихидхуьре партийный ячейка ва артель тешкилна, 1930-йисуз абур колхоздиз элкъвена. Колхоздин сифте председателни Салман Алиев тир.

1920-йисуз хуьре школа ачухна, 1937-йисуз адакай ирид йисанди ва 1949-йисуз юкьванди хьана.

Гьа йисара хуьре нафтIадал кIвалахзавай регъвер эцигна. 1934-йисуз, регъвер ишлемишуналди, электроэнергия арадал гъана, дагъвийрин кIвалера электрикдин эквер куькIвена.

1941-1945-йисара Шихидхуьряй фронтдиз саки 100 кас фена, абурукай 45 кас Ватандин азадвал патал кьиле фейи къати женгера игитвилелди телеф хьана. Лугьузвайвал, пулеметчик Абдулагъай Жамалдинова 200-дав агакьна душманар тергна. Ам Новгороддин патарив кьиле фейи са женгина игитвилелди телеф хьана. Кьейидалай гуьгъуьниз ам Советрин Союздин Игитвилин тIвар гун патални къалурнай. Амма, адан гуьгъуьна къекъведай кас хьанач…

Шихидхуьряй акъатай машгьур ксарин кьадарни гзаф я. Абурукай яз КПСС-дин Кьасумхуьруьн райкомдин 1-секретарвиле кIвалах авур Мегьамеднаби Набиеван, Шафи Рзаханован, Кьурагь райкомдин 1-секретарь хьайи Мингьажудин Агьмедханован, и райондин исполкомдин пред-седатель хьайи Насир Къазан-бегован, ДАССР-дин обкомда ва «Коммунист» газетдин редакцияда кIвалах авур Алипулат Алипу-латован, Кьасумхуьруьн консер-виярдай заводдин директор хьайи дяведин активный иштиракчи Батман Салманован, алимар тир Максим Алипулатован, Нурме-гьамед ва Жамила Ремихановрин, Даир Велиеван, Шайдабег Мирзоеван, Шарафудин Алипу-латован, Нуржагьан Агьмедха-новадин, Октябрьский Револю-циядин ва Зегьметдин Яру Пайдахдин орденрин сагьибар хьайи зегьметчияр Межид Межидован, Лазимбег Алиеван ва масабурун тIварар кьаз жеда.

Шихидхуьруьнвийри чпин алатай йисарин тарихдал, кьегьал хуьруьнвийрал хьиз, къенин йикъарал, агалкьунрални дамах-зава.

                      Хазран Кьасумов.

Менфятлу майва

Буран вуч ятIа чаз, гьелбетда, хъсандиз чизва, ам тIуьниз ишлемишзава. Амма адан хийирлувиликай виридаз чизва лугьуз жедач.

Буран чна ругуна, хъухъванани незва, адакай xaпIа, афарар, аш, цикIенарни ийизва. Сала экъечIзавай гьар са шейинихъ, гьелбет­да, вичин кьетIенвал ава, гьар са­дахъ (гзаф-тIимил) витаминар, микроэлементар ква. Амма, махсус литературада къейднавайвал, цур (медь) кваз хьунал гьалтайла, бурандив агакьдай я са майва, я са емиш авач. Къейдзавайвал, инсандин бедендиз, гзаф маса микро­элементар хьиз, цурни герек я. Цуруникай кьитвал хьайитIа, хамунал зайиф лацу ранг акьалтзава, кIарабар - хъцIу, чIарар вахтсуздаказ рехи, беденда белокрин обмен пис жезва.

Маса майвайрин хьиз, буранрин сортарни жуьреба-жуьре я. Месела, Мускатный, Витаминная, Свет-Мит, Къизилдин кIерец, Къеб, Медовая гитара, Перехватка. Ибур ширинбур ва цIийи бегьер агакьдалди хуьз жедайбур я.

Еке буранрин сортарик Титан, Атлант, Самсон, Рекорд, Биг Мун, Стофунтовая акатзава. Абурун заланвал саки 70 килограммдив кьван агакьун мумкин я лугьузва.

Хъсан крариз – шегьре рехъ

Мел тешкилна, сурар къайдадиз гъана

Дагъвийриз, гьабурукай яз лезгийризни кIвалер эцигдайла, къавал руг акъуддайла, гегьенш майданрай векьер ядайла, рехъ-хвал туькIуьрдайла ва ихьтин маса кIвалахар ийидайла мелер тещкилун, сада-садаз куьмекдинди гъил яргъи авун вилик девирра адет хьанвай кар тир. Ихьтин баркаллу адет лезги гзаф хуьрера къенин йикъарани ама. И кардихъ чун алатай гьафтеда Алидхуьруьн жемятди чпин сурар къайдадиз хкун патал 3 юкъуз тешкилай мел акурла мад сеферда инанмиш хъхьана.

Чун фейи сад лагьай юкъуз 25-30 кас хуьруьнвияр сурариз цIийи сетка ягъунал машгъул тир. Лежбердин парталар алаз, гъилер къакъажна, лопатка хуькуьриз цементдин, къумадин ва херхемдин къаришма гьазурзавай «сельсовет Касумкентский» хуьруьн поселенидин администрациядин кьил Далгат Бабаев чаз сифтедай чирни хьаначир.

- Вири меле хьайила, мисалда лугьузвайвал, жув регъве жедач кьван, - чи суалдиз жаваб яз хъуьрез-хъуьрез лагьана Д. Бабаева. – Жемятди ийизвай ихьтин баркаллу, сувабдин кIвалахдивай са касни къерех хьана кIанзавайди туш.

Чаз малум хьайивал, хуьруьн сурариз са шумуд йисан вилик янавай сетка куьгьне хьанвай, инлай-анлай адалай кам ягъиз малар сурариз физвай, анагар чиркинарзавай, кIур гузвай. Сетка гзаф чкайрилай чIур хьана чилел алкIун себеб яз сурариз зирзибил гадарзавайбурни авай. Хуьруьнвийри сифтедай сурар къайдадиз гъана, анагар чIуру хъчарикай, зир-зибилдикай михьна, гила анаг элкъуьрна цIийи сеткадалди кIевирзавай.

- Чи жемятдихъ садвал авайди я, - лугьузва динэгьли Алибутай Рамазанова. – И сурариз килигзавайди, сурар патал къванер, плитаяр ва герек маса затIар къачудай пул кIватIзавайдини зун я. Сурар къайдадиз гъун патал чна гьар са хзандивай 200 манат пул кIватIна, 500-1000 манатар гайибурни ава. Чпин садакьаяр Аллагьди кьабулрай. И кIватIай пулунихъ чна сетка ядайла акIурдай ракьунни цементдин столбаяр, сим, къванер къачуна. 150 метр сетка, цемент, къум «сельсовет Касумкентский» хуьруьн поселениди вичин патай гъана. Идай чна Далгат Бабаеваз, администрациядин амай работникриз чухсагъул лугьузва. Квез, стха, къе тешкилнавай меле тIимил инсанар аваз аквамир. Къе жуьмя югъ я, чIехи пай хуьруьнвияр капI ийиз мискIиндиз фенва. Жемятдин мелекай хкечIдай кас хуьре авайди туш.

Чаз и меле вичи хуьре тухузвай гьар са кIвалахдик еке пай кутазвай, сваркадин кIвалахар тамамарзавай Рейфудин Юсуфовахъ, агъсакъал Мингьажидин Келбялиевахъ, хуьруьн поселенидин администрацияда цин месэлайрал машгъул жезвай Къайсудин Агъаметовахъ галаз ихтилатар ийидай мумкинвални хьана. Чаз лагьайвал, абуру вирида суваб патал кIвалахзава.

- Мелер тешкилун, ихьтин сувабдин кIвалахар авун чи жемятди къенлай кьулухъни давамда, - лагьана чаз Къейсудин Агъаметов. – Амма Алидхуьруьн асфальт цанвай кьилин куьчедилай и сурарал къвезвай куьчеда ва сурарин вилик квай гъвечIи майдандал асфальт цанайтIа, мадни хъсан, абурлу кIвалах жедай.

Мумкинвиликай менфят къачуна, и месэладай чна поселенидин администрациядин кьил Далгат Бабаевахъ галаз ихтилат авуна.

- Гьелбетда, асфальт цун – им пулунин такьатрихъ галаз алакъалу месэла я, - лагьана Д. Бабаева. – Сурарал къвезвай куьчеда ва Алидхуьруьн Энгельсан тIварунихъ галай куьчеда асфальт цунин месэла мунициапльный райондин Кьил Нариман Шамсудинович Абдулмуталибовахъ галаз хьайи суьгьбетда кватайди я, и кьве куьчеда къведай йисуз асфальт цада.

Халкьдин къажгъан муркIа-дални ргада, лугьузва бубайрин мисалда. Садвал, гьуьрмет-хатур авай Алидхуьруьн жемятдиз и мисал иллаки хас яз аквазва заз.

Текст кхьейди ва шикил ягъайди Хазран Кьасумов я.

Эдебиятдин кимел

Жедай кар туш!

Дагъда пуд хуьруьн пуд гъуьрчехьан санал дуьшуьш жеда. Абуру дуствилин суфра экIяда ва фу тIуьрдалай гуьгъуьниз сада лугьуда: “Ша, гадаяр, чна гьарда гъуьрче вичин кьилел атай са дуьшуьшдикай ахъайин. Килигин нин суьгьбет маракьлуди, гьахълуди жедатIа”.

Рази хьана юлдашар. Сифтеда вичин суьгьбет башламишна: “Са сеферда чун кьуд гада дагъдин цIегьер ягъиз гъуьрчез фида. Чкадиз агакьайла, аквада хьи, са гъвечIи дереда 200 кьван цIегьер ава. ЯгъайтIа, 2-3 цIегь я чавай хкиз жедайди, амайбур кат хъийида. Меслят хьана, чна абур хура туна, гьа суьруь хуьруьз гьал хъувуна. Пагь, а йисуз жемятдиз булдиз къахар хьанай гьа!”

“Ам мумкин кар я”, - инанмиш хьана юлдашар.

Кьвед лагьайда вичин дуьшуьшдикай ахъайзава: “Чи чIурарани мезрейра хиперал, маларал гьужумзавай са сев пайда хьанвай. Садавайни адан вилик пад кьаз жезвачир. Эхирни тфенг къачуна фида зун. Сев дуьшуьш хьайила, за адан кьве кIвач яна. Сев ярх хьана. За адан сив епиналди кутIунна, а епиникай залпадни авуна, гьа севрел акьахна, хуьруьн кимел хтана. Таб ятIа, шаз кьейи Тупчидивай хабар яхъ”.

“Мад вуч хабар кьада, ам са чIалахъ тежедай кар туш кьван...” - идахъни инанмиш хьана юлдашар.

Пуд лагьайда вичин дуьшуьш ахъайзава: “Садра чун пуд дуст гъуьрчез фида. Няниз чун гьа тайинарнавай чкадал кIватI хъхьана. Садавайни гьич нуькIни ягъиз хьанвачир. Пашман тир гадаяр. Яргъи югъди фу недай мажални хьанвачир. Ацукьна, гьарда вичив гвай фу-къафун акъудна, перишандиз тIуьнив эгечIна. За, гадайрин гуьгьуьлар шад авун патал, чантадай акъудна, чпиз хабар авачир са эрекь суфрадал эцигна. За фикирна, шад хьайи гадайри исятда цавуз хкадарда. Амма зун ягъалмиш хьана -дагъда вилик атай эрекъдиз юлдашри гьич вилни янач... Югъди кIулаваз дагъда къекъвей эрекь, хъвадай кас тахьана, за кIвализ хкана”.

“Жедай кар туш! - агь акъатна инанмиш тахьай юлдашрай, - тапарар ягъадайбур авуна кIанда. Ам жедай кар туш!..”

                       Х. Гьажибалаев.