KbATI-KbATI АВУР ЗУНЖУРАР САД ЛУГЬУР КЬИЛ I Дагълар арада хъунч хьиз бине хьана, Лал ахвара къатканвай куьгьне хуьр. Вичикай садазни хабар тахьана, Къвез алатиз, кечмиш жез шумуд уьмуьр. Хана патар аватай куьгьне кIвалер, Палчухдив ацIанва дарискъал ккIар. Са пата - кесписуз кеф чIугвар кимер, Муькуь пата - гум акьалтна куьгьне хьар. Къаварал верчер къугъвазвай мискIиндин, Секуь галай гуьтIуь, дар тир айвандал Теспягь гъиляй чIугваз, чиле туна чин, Тек ацукьна фекьи физвай ахварал. II Куьчейра ван-сес авач, кьуна лал, ТIимил-тIимил верч-кIек, дана аквада, Чиркин палчухриз кьуьл гуз муькуьнал, Алукьиз, къарагъиз аял къугъвада. Ара-бир кIвачел акьалтиз фекьиди Ацалдарда хуьрел азандин сесер, Серин кIанериз ярхарна ракъини, Мез вегьена каш ягьиз рагъул кицIер. Нисинлай эркек-диши кимелни хьрак Сада садакай ийиз бул-бул рахун. Жегьилар пехъи я, гапур ква къвалак. Гъавурда гьат, за квез мад вуч лугьун. III Халкьар инин жуьреба-жуьре я акуниз, Садбурук - куьк ченеяр, садбур я яхун. Такабур я ацукьуниз, къарагъуниз, Гьамиша уьтквем язва луькIуьн-рахун. Бязибурухъ вишерал малар, лапагар, БалкIанарни хъсан цан цадай чилер, Хуьруьн къваларив гужлу, фид квай салар, Десятинрал хъсан багъларни векьер. Бязибурун чина авай рангуниз Янава хьахь сефилвилин, дарвилин. Валчагъдал гьич кIвенкI кутадай рапуниз Чка аламач, гьамбар хьана пинейрин. IV Кесибри юкьвар тIарна кIвалахда, Кеспи - цан цун, мал хуьнуьх, йигар. Девлетлудивай ижарада кьаз алахъда, Хьайи магьсул ахпа буржунай вахкун. Девлетлубур пехил язва чеб чпел: Садаз муькуьди артух хьунухь такIан я. Кесибдив гвай са кIусни гьарда вичел гатун, Ялда, ам масадаз гьатун залан я. Хуьруьн къене чIехи кас, алим кIелур Кьилди кьилихъ «марифатлу» фекьи я, Адан вязер вирибуруз я акьул, Адан эсер гьар са кIвале куьллуь я. V Гьа и хуьре азиятда, дарвиле Бейхабар яз дуланмиш жезва Къурбан, KaпI ийида, сив хуьда, зикир меце Аваз уьмуьр гьализ «дугъри мусурман». ФитIре, зеэр, закат гуда гьар йисуз. Чарадан малдиз темягьвал ийидач, МискIиндиз физ капIда гьар жуьмядин къуз, Аллагь, пайгъамбар рикIелай гьич фидач. МискIинда фекьиди авур вязериз Кьил патал кьаз дикъетдалди яб гуда, Ахпа хизандин мукьув хтана кIвализ, Ван хьайи гафар гьабуруз лугьуда: Гьамиша жуван хивевай капI, сив хуьн, Закат гунуг авун лазим я ада, «Чарадан девлетдал пехил жемир куьн, Эхирни са къуз жегьеннемдин цIа куда». VI АскIан, ламу, тIилияр къвер мичIи кIвал, КукIвар хьана чарар янавай кьуларин дакIар, Са пата - кIатI, са пата ящик, чувал, Яд акъатиз кьеженвай чIулав муртIар. Са патай яна аскIан тахтадин кьацIар, Эцигнава къаб-къажах, сини, къажгъан, Ацукьун-къарагъун язва пара дар, Азиятда къатадиз еке хизан... Кьуьд атайла итим къаю тухуда, Ачух къула купIад гудач чимивал, Гатуз гьава къведач, чимила куда, Гзаф вахтара дуланмиш жеда къецел. VII Авай са яц къуншидив уртахвилел КутIуниз нубатдал кIвалах ийида, Пакамлай няналди акъвазна кIвачел, Чалишмиш жез дарвилелди кьил хуьда. Бязи вахтара ийиз гьар жуьре хиялар, Уьмуьрдикай нарази, бизар жеда. «Вучдай вуна халкьна, халикь, и халкьар», - Лугьуз, вичин бахтуникай хъел къведай. Ада хуьре кефиник квай бязибурун Дуланмишвал, регьятвал рикIел гъидай, Гагь «астагьфир» лугьуз, алахьиз зурзун, Зазни кIандай, лугьуз, хиял ийидай. VIII Хьана са руш и хизандин арада, ТIварни эцигнай адал абуру Гуьлназ. Къайгъу такьаз чиркинвиле, кьарада, Винел акьалтна вилиз акваз-такваз. Аял вахтар хъуьрез, къугъваз акъатна, Дерди-бала такваз, шад ва хуррам яз. Шумуд варцар, шумуд йисар алатна, Шад манияр ягъиз, гъам рикIив такьаз. Десте рушар галаз дагъда, чIурара Къекъвез, кIеле хьиз хкадариз, чукуриз, Я къужгъурни чукIул гваз хъчара, Афарардай къацу хъчар атIуз гъиз. IX Гуьлназан кьуьзуь диде даим кардал, Гъал авунал, рас хъувунал машгъул тир. Къурбанани мукьвал-мукьвал ийиз къал, КукIвардай адан эзмиш, ажуз фикир. Стха гила агакьнавай цIусад сахъ, Ам малар гваз даим байирда жедай. Шалам галай верч хьиз ярх жез гъвечIи вах, Гьамиша ван акьалдарна ишедай. ЧIехи вах Гуьлназ аял тир вахтара, Адаз течир са гьинз ятIани фенай. Адан рикIел къени хъсан алама: Вилерилай тIуб-тIуб нагъв къвез ишенай. X Гилани ам йисарикай садра къведа Шумуд cap вич дуланмиш хьайи и кIвализ. Цлар-къавариз килигиз къекъведа, Теменар гуз кьуьзуь дидедин чиниз. Гуьлназаз им вуч агьвалат ятIа чидач, Ам хъуьреда, къугъвада, мани яда, Юлдашар, къугъунар рикIелай фидач, . Гьар декьикьада цIийи цуьквер ахъайда. ГъвечIи кIуькуь яна къуьнуьз ашкъидал Булахдал физ нянин къайи яд гъида, Я кIвалени акъваздач ам санал. КIвал асунда, михьда, гьар къуз жигида. XI Къацу атIласди хьиз нур гуз тамари, Атирдин ни къвез цуьквери кьуна тарар. Тарцяй тарциз физ мани ягъиз къушари, Кьана хъуьрез и гьалдиз биши дагълар. Дагъдин хурара мал-къара, хипер-кIелер, Ван ацалтна сада садав кьада зил. Мукьвал-мукьвал гуда чубанри къивер, Гагь яргъарай яда перишан кфил. Дар чухуррин, тик чархарин арадай Чарчардалди авахьзава гуьтIуь вацIар, Къекъвез-къекъвез хкадриз дагьардай, Пехъидаказ ягъиз къерехар, рагар... XII Гуьне пата дагъдин яха кукIвал кьван РатIар хьтин я гъвечIи никIин кIусар. Сад садалай хкаж жез-жез хьана кьакьан, Арайрай ци акъудна дар чухурар. Хуьруьн халкьар пакамлай нянал инра ЭчIел эчIез, тIун кIевийиз, къван кIватIиз.. Рагъ акIидайла рушар, гваз векьер шала, Мани яз элкъведа дестейрал кIвализ. Жегьилар няни жезмаз булахд кьилел, КIвач-кьил дуьзна, дамах-чагъ яз къекъведа, Элкъвез, чарх яз халайрин къарадал, Вилерин кIаникай килигиз хъуьреда. XIII Рушар, кварар эцигна булахдин тIулал, Чпин кIвач-кьил дуьзар хъийиз акъвазда, Гъил эцигна чпи чпин къуьнерал, Мани яда яргъал-яргъал аваздал. Ахпа чпин кварар хъивегьна къуьнуьхъ, Яваш-яваш камар къачуз хкведа, Ихтилатиз, лугьуз атайди сивихъ. Кап капа яз, гьа-гьадал хъуьреда. Низ вуж кIанда, ни мехъерна, ни вучна, Вуж нихъ галаз гьинал квекай рахана, ЦIийи гафунал цеквер хьиз алтIушна, ЧкIида нихъ вуч аматIа лагьана. XIV Девлетлуйрин жегьилар я такабур, ПIузаррик даим хъуьруьн, гьуьндуьр -луькIуьн Гьар са гьерекатдал чир жеда абур, Ацукьун, къарагъун, уюн, тегьер, къекъуьн. ЦIийи валчагъ, кьула гимиш чIул, гапур, Кьилел син туна лацу къармукь бармак, Сивизни чизмачиз лугьурни талгьур, Куьрсарна гимишдин мецер къвалак. Рушар, чинар какайраллай вечрен хьиз Яру хьана, зар-диба келегъадик, Хилера пул, куркур галай катран хьиз, Уькуьс хьана ван акьалтнава гъилик. XV Гуьлназни гьар няниз гъвечIи кIуькуь гваз И халкьдин арайраваз яд гъиз фидай, Бязибурун уюн, гьерекатар акваз, Вичи вичик гьар жуьре фикир ийидай. Ам гьеле аял язмай уьмуьр тийижир, Адаз садани са фикир гудачир, Хьайи кар, хъсан-пис, я хийир-шийир Адаз садани эсиллагь лугьудачир. Гуьлназан парталар, кIвачел алайбур, Дугъри я, кукIвар хьана кьацIанвай. Идакди адавай вич тежез къалур, Гьалар чIуру яз, кефияр къанвай. XVI Гьа икI са-сад алатиз физва йикъар. Уьмуьр гьамиша гьа са гьал я датIана. Янар-янар хьана хъипи жез мухар, Цавай цIай къвар гадни ингье атана. Вуж мукал гваз гвен гуьз физва никIиз. Ни гьазурвал акваз теспача хьанва, Нин ник хкатна тIар хьанва рикIиз, Нин рикI вичин бахтуникай ханва. Гъиле мал, такьат, куьмек авайбурун НикIер авадан я, кукIрух хьана кьил, Такьатсуз даим завал галайбурун Чпин зегьметдихъай атIанва вил. XVII Къурбана вичин къари галаз эвел Девлетлуйрин никIер къиметдихъ гуьдай, Фекьидиз, кавхадиз татурай закай хъел Лугьуз, гьабурун мелеризни фидай. Абуру кIвалах мелералди тухудай, Я гудай са къекъверагдин нафакьа, ТахьайтIа гужал, зурал къурху гудай, Бигердик, налогдик кутаз нагьакьа. Девлетлу хендеда папани гьардан Гъидай са гетIеда авай цуру нек. Гьуьрмет квадар тавун паталди адан, Гьадазни кIвалахдалди гудай куьмек. XVIII Эхир са гуж-баладалди вичинбур Гвена, кIватIна, ратIран патаз хкана, РатIран нубатдани авуна сабур, Эхирдай вичин йигарар гатана. Цанар санал цайи юлдашдихъ галаз Кьведани кьве яцрахъ акална ругунар, «Ишт...гьей...» лугьуз ругунрал аял алаз, Нисиналди са къемеди уюнар. Нисинлай гар акъатзамаз агъадихъай Нагъвад кIватIар хкаж жеда цавариз. Чувалар вегьена кьилел, нагъвадикай Папари кулунал къуьл чара ийиз. XIX Гуьлназ даим тIвал гваз ругунрал жедай, Гагь хилевди пелекай гьекь михьи ийиз, Гагь самарии ширширдал ахвар къведай, Гагь къизмиш ярувал акъатдай чиниз. Бязи вахтара къведай адан куьмекдиз Яцран иес, къуншид гада Магьамад. Мукьвал-мукьвал сада сад дегишриз, Пара гьуьрметдал эгечIдай садав сад. Гагь абуру ийиз жедай къалмакъал, Гагь зарафатиз, гьалчиз чпел цIапар, Ацукьна сериндик ратIран къерехдал, Хизанар хъуьредай метIез яз капар. XX Юг акъатна кIватI хъийирлахъди нагъвар, Сада садак хъилер кутаз хуькуькьдай, Нагъвар вегьез, иличиз къайи ятар, Мад яваш жез, секин хьана илихдай. Шумуд cap я ибур икI хьана вердиш, Са «айиб, я сергьят» ибуруз авачиз, Са гъам, фикир авачиз и кьве таниш, Садан гаф-чIални чпихъ гьич галачиз. Сад кIвалахдал алачирла, муькуьдан Гьалар жедай пара чIуру ва сефил. КIвачел къвазна, чилел элкъуьриз дабан, КъведатIа акваз кIвалелди туькIуьрна вил. XXI Магьамадан гила цIукьуд йис хьанвай, Ам тир гуьрчег, рикIиз чими са аял. Элкъвей чин яру хьана ракъин канвай, Къекъведай алачиз я кIвачел, кьилел. Акъахнавай шихин вахчагдин метIер, Бязи чкаяр вичи рас хъувунвай, Къазур перемдикай хкатна къуьнер Яру хьана ракъин кана къувунвай. Марифатлу инсан хьунин «метлебдал» Бубади садра фекьид мукьув ракъурнай. Адани гьич алгьем, тагьият чирдал, Им кIанчI я лугьуз гатана чукурнай. XXII Лап гъвечIи аял тирла диде кьенай. Тек амукьнай кьве хвани начагъ буба. Живедай, кулакдай сурарал фенай Ишез, гъилер кьуна гъвечIи кьве стха. Шумуд вахтар диде рикIелай тефиз, Ишез, гъилер кьуна гъвечIи кьве стха. Чпиз гьатай яр-емиш, кIерецни финдигъ Дидеди неда лугьуз сурал гваз къведай... Килигдай кас авачиз язух са гьалда Шумуд вахтар бейниван яз амукьнай, Верчер хьиз къайи, мичIи кумада Шумудни са жуьре азар галукьнай... XXIII Вахтар фена, атана гатун йикъар, Гьар са пата шадвал, фирягьвал авай, Цуькверивди дигана чуьллер, багълар, Къушари агъзур жуьре мани ядай. Амма вири ибур Магьамадаз буш, Манасуз шадвал, ачух гуьзелвал тир. Стха къиздирмад кьуна, рикIиз регьят туш, Умудар хана, чIур хьанвай фикир. Буба гвенар гуьз фенвай калариз, Къайгъу чIугвар са кас авачир кIвале, ВучдатIа чизмачир квахьай кьилиз, Недай са кьас фуни амачир гъиле... XXIV Магьамадаз кIани гъвечIи стха къе Вилер ахъайиз тежез са чандик квай, Гишиндай, са затIни авачир къене. Мез къведачир, амма луькIуьниз кIандай... Магьамад угьу-угь къачуна шез-шез, Теспача яз кIваляй къецел акъатна. Яру хьайи вилерлай тIуб-тIуб накъвар къвез, Девлетлу Саиматан кIвализ катна. - Саимат бах, Агьмед рекьиз чандик ква! - Вуч хьана, бала! Адан уьзуьр, лагь, вуч я? Бес ви буба? - Калуз гвен гуьз фенва. Агьмеда къе затI туьтIуьна сагъ югъ я. XXV ... Агьмед вил алаз акъвазна, атанач, Саимат бахдикай хьанач са хабар. Мад я ада гъайи са затIни хьанач. Магьамадан гъвечIи рикIяй чIугуна цIар... Хабар гана фекьидиз и гьалдикай, Ам атана гъиле - жуз, ясин кIелиз. Акъвазна сев хьиз аялдин кьилихъай, Адан гишин, яхун чиниз килигиз. Са куьникайни факъирдиз хьанач чара, Магьамадан вилерай иви атана. Некни са кьас фу гваз къуншид паб Фатма Нянихъди атана, аялдиз гана... XXVI И азабда, азиятда, дарвиле Кьиникьикай хкатна чи Магьамад. Бубади хкана адаз тахай диде, Сагъ хьана, инсан хъхьанай ам мад. Гила ада мани яда, хъуьреда, Амачирди хьиз маса са къайгъу, гъам, Гагь хиялдиз физ, рикIин къене шеда, РикIел хквез алатай чиркин аям. Къурбанан хизанрин юкьва адаз Жедачир гьич са хажалатни фикир. Вах хьиз гьуьрметлу язвай адаз Гуьлназ, Ацукьун, къарагъун, луькIуьн шадвал тир. XXVII Ам къе ратIрални язвай пара зирек, Вилик мадни вуч югъ кватIа чидачир. Низ хьайитIани гудай алакьдай куьмек, Садни вичикай бейкеф ийидачир. Къунши ратIара балкIанрин йигарар Акурла жуьреба-жуьре фикир ийидай, А йигаррал кIвалахдай чара ксар Акваз девлетлуйриз лянетар гъидай. Абуру гьикI кIвалахзава, гьикI незва, Зегьмет нинди я, ни къачузва хийир? Пара-пара хиялар, рикIиз къвезва, Фагьум тавур, жуваз эслагь тийижир. XXVIII Гагь суст хьана акъваздай ратIран цлал, Квекай ятIани ийиз мичIи хиял. Гуьлназа явашдиз гъил гьалчна къуьнел, Хкидай ам уяхарна вич вичел... Эхиримжи юг тир къе гатанвайди, Хажалатар квай, техил тIимил хьана. Шашал хъуьчIуьк кваз акъат хьана фекьи, Гьадазни вичин дуьайрин пай гана. Квай кьван буржар-гьакьар вири вахкайла, Факъиррин кIатIаз хтай затIни хьанач. Гьихьтин агьвалат хьанатIа гатакай Магьамадаз са касдини лагьанач... XXIX Хуьруьн халкь кIватI жез нянриз кимерал, Дуьньяд «кьуд патакай» ийиз ихтилат, Бязибуру чпин хъукъвай сиверал ЧIугваз-чIугваз лугьуз къуръандин аят. Бязибур гьар са куьникай рази я, Садбур сефил къерехра ацукьнава, Садбурун спелрал гьакI ягълу ала, Садбурун сифетди тамам руг кьунва. Раснавай кьакьан кIвалерин гурмагърай Акъатда гум, куьк бузбашдин ни галаз. Патар чкIай куьгьне сефил къазмайрай Шехьдай аялар я аквадайди ваз. XXX Бязибурун кIвализ даим датIана Кьуд патахъай гъери, нек, cap хквезва, Чубанар югъ-йиф чуьллера. ктIана, Къазанмишайди кеф-кефиник незва. Бакъалчидин туьквенни я пара худ, Са юкI читинихъ халкьар алажзава. Вахчуз гьар суз яхцIур лежбердин дахут, Гьарнихъди вичин къармах акъажзава. Фекьи «халу» ацукьна мискIинд пата, Гуьрчег папар рикIел гъиз, мурмур ийиз. Закатни гьакъи гуз адаз гьар сада, Гардан севрен гардан хьиз паспасар гъиз. XXXI Гьа икI акъатна гад, атана зул, Халкьди тумариз гьазурвал аквазва. Гагь куьлуь марфар къвада хьана гул-гул, Гагь яваш ванцел кулакар рахазва. Лапагар, малар яваш-яваш кIвалел Элкъведай вахтарни жезва мукьвал, ЧIулав цифер акьалтиз цавун чинал, Дегиш жезва михьиз тIебиатдин гьал. Гуьлназанни Магьамадан шад йикъар Хаталу уьмуьрди гьикI авунатIа гьел, ТIимил ял ягъин чнани, юлдашар, Агъадихъай къвезвай кьилерай ая кIел. КЬВЕД ЛУГЬУР кьил I Югъ алатиз, югъ къвез, вара алатиз,- варз, И аямрилай кьуд-вад йис алатна; Садани вичикай тавуна са арз, Гуьлназ бегьем хьана винел акъатна, Адахъ авачир зар-диба, келегъа, Жедай гьамиша са жуьт куьгьне партал, Гъилихъ тупIалар, гарданда кагьраба Авачир, я къвенни ийидачир рикIел. Бязибурухъ хьиз къацу башмакь авачир, КIвачел гьамиша пад хкатай шалам, Гуьрчег затIарихъ я вилни галачир, Низ хьайитIани ийидай эгьтирам. II Амма гьикьван тIебии са гуьрчегвал, Семими хушвал Гуьлназаз ганвай. Таз тар хьтин шумал акьалтна винел, АцIай абурлу, тик жендек гъанвай. Элкъвей варз хьиз экуьналди хъуьредай Лацувални яр какахьай ацIай чин, Аста-аста сабурдалди къекъведай, Вилив хуьз кIвач-кьил гьамишанди вичин. ЧIулав рацIамар, хъвердай катран вилер, ТIимил хьиз алгъай нер, кьелечI пIузарар, Бурма хьана винел элкъвена цIвелер, Лацу живер хьтин магьидин сарар. III Виликди хьиз ачух хъуьруьн, къугъунар Жезмач гила, халкьди айибар гуда. Шадвал авун, ширин мани ягъунар Жедач, халкьди гьарда са гаф лугьуда. Пакамлай няналди ацукьна кIвале Храда, рас хъийида, кIвалер михьда, Гагь эвериз гъиз къуншид руш Зуьгьре, Агъзур жуьредин рахунар ийида... Klapac хада, яд гъида, фу чрада, Гьазурда недай жими-журу хапIа, Йикъа пудра малдиз алаф кутада, Гьаятар, цурарни михьда ада. IV Дидеди алахъна чирда гьар юкъуз КупIун чIалар: алгьем, аменту, къулгьу, «Бисмиллагьи аузу» чирда лугьуз, Гъиле кьур кьван са кIвалах, са тике фу. Вичихъ галаз санал капI ийиз тада, КIевиз-кIевиз лугьуз купIунин чIалар, ТIуб метIел эцигунин гъавурда твада, Чирда мусурманвилин вири шартIар: КупIунин, сивин, дастамаз къачунин Къайдаяр, рехъ-раж, абурун вахтар, ният, Гунагьрикай абур ада тавунин Рахадай, адаз чириз яргъи тагьят. V Гуьлназа зил кьуна абур тикрардай, Гъавурда гьатдачир ятIа вуч гафар. Гагь кьил квахьна, гьакI куьцIена ахвардай, Гагь дидедивай кьадай ада хабар: -Диде, и гафар лазим я кьван чи квез, Кар гадарна им вуч кеспи я мегер? -Я чан руш,- лугьудай дидеди хъуьрез,- Фекьиди ийичир, тиртIа пис кар эгер, -Фекьидиз лазим я,- лугьудай ада,- Фекьид гьадал къачузва закат, зеэр, Жемятдиз купIар ийизва ада, Гьадахъ вичиз кIватIзава гьакьар. VI Магьамада цуьк ийизвай и вахтара, Амма гьатнай дарвиле пара чIуру, Недай са кьас фуни адан йикъара Фу тушир, тир рикIиз туькьуьл са агъу, Са суз абуруз недай техил хьаначир, Гьисс ийизвай тахьай хьтин дарвиле, Бубадикни са кIус такьат кумачир, Я гудай мал-мулкни амачир гьиле. РикIи рикI нез мягьтелвиле амукьнай, Амачиз гъил кадриз жери са чара, Меслят патал къуншийрални алукьнай, СакIани хьанач, фикирнай пара-пара. VII Буба са къуз девлетлу Алиметаз Вичин дерди-баладикай рахана: - ЖедатIа са куьмек це, къунши, вуна заз Са тIимил техил бурж гице,- лагьана,- Гатуз ви бурж за техилдал вахкуда, Я пул гъида пата-къерехдиз фена, Я за ваз кIвалахдалди куьмек гуда: Ник гвена, я цан цана, я мал хвена. ЦIинин йисуз зун дарвиляй акъудур, Аллагьдин хатур ваз аватIа, къунши, Ихьтин баладикай вуна зун хкудур, Тавакъу я, къунши, ваз куьллуь, куьллуь. VIII Алимета сифте кьуна залан ял, Ахпа чIулав куьк пIузарар зурзурна: -Чидач, къунши, тапшурмишда за папал, Лагьана, мад куьтI акъуднач, кьурурна. Фена йикъар, алукьунихъ хьанач эхир, Са хабарни адавай мад агакьнач. Гьар юкъуз рикIел хкиз авун зикир, Илаж амачтIани, адалай алакьнач. Тунач ада гъил кадар тавур са пад, Саникайни таъмин хьанач хайи умуд, Буш амукьна тавакъуярни имдад, Гишила хьана хизанар вад-ругуд. IX СакIани хьанач, михьиз умуд атIана, Гьалар югъ-къандавай чIур жез хазва, Са къуз адаз къуншиди эвер гана, Растамаз са гада кIанзава лагьана. Сифте адаз и кар залан акуна, Гьисабна ада им тушиз гьич мумкин. Жуван азиз бала япукай кьуна, Тухвана гьикI гун ихтиярдиз са нин. Низ чида, адан гьал гьикI жедатIа ана, Я гишин жеда, я мекьи аялдиз, Амни са мурдар итим язва пара, Аялди гьикI дурум гуда адан къалдиз. X Кьил гижи хьайид хьиз хтана кIвализ, Ярхар хьана, са къерехдихъ ацукьна. Килигиз акъвазна хейлах кIвалин чилиз, Ахпа вучда лугьуз папал алукьна. Са жуьрени и кардал хьанач рази, Ракъурна виже къвеч лугьуз Магьамад, ХьанатIани и фикирдал пара кIеви, Чара хьанач, ракъурунал хтана мад. Хьана Магьамадан бубадиз чIулав югъ, Ам экъечIна Растамав рахаз фена, Са патахъай чара атIанвайтIани, Муькуь патай лап рикIин къеняй ишена. XI - Ваз фикир,- лагьана Растама,- жемир, Ам за зидалайни хъсан хуьда, мирес. Са кIусни на маса хиял ийимир, Магьамад вич жеда зи кIвалин иес. Субай аял я, вучда ада кIвале, Атана чахъ галаз са кьас фу тIуьрай, Жувазни техил твах сад-кьве киле, КIан хьайила физ гьаналлай кьве мал хуьрай. - Растам, мирес, ам язва са чиг аял, Виже къведач залан кIвалах вугана. Тежез хьайитIа, адакай ваз къвемир хъел,- Явашдиз Магьамадан бубади лагьана. XII ГьакIа икьрар хьана куьтягьна рахун, Пакад къуз ада Магьамад тухвана. -Чан хва, инлай кьулухъ ина жеда вун,- Лагьана, Растаман гъиле вугана. Вучиз, буба, Растаман кIвале жеда? Чаз кIвал авачни? - лагьана Магьамада, - Чи кIвализни вун гьардан-бир хкведа, Чан хва, фу кIанда! - жаваб гана ада. -Чан хва, вун ви ихтиярда гьамиша Аваз дуланмиш жедайди я чи кIвале,- Хъуьтуьлвилелди лагьана Растама, Адан гъвечIи гъил кьуна вичин гъиле... XIII Растаман кIвализ фейи чи Магьамад Кьиф хьиз кIеви кьулара гьат хьана, Сад садан гуьгъуьнал алаз кьуд-вад Залан, четин, кIеви йисар алатна. «Чан хва, вун ви ихтиярда гьамиша : Жеда» лугьур гафар хьана тапарар. Пакамлай няналди цана, я тама, ' Къвердавай чIур хьана Магьамадан гьалар. Пакамахъ къарагъзамазди экв жедал, Адал гадардай кьве фу туна чанта. Ахвар галай вилерал къвез мичIивал, Дегьре гваз жедай няналди тама. XIV Элкъвена хкведай чка авачир, Бубадихъ авачир кIвале са кьас фу. Растаман кIвалени инсаф авачир, Ана нерди Магьамадаз тир агъу. Гзаф вахтара Растама ийидай къал, - На кIвалахзавач! -- лугьуз, ийиз туьгьмет. Авайди къалмакъал тир мукьвал-мукьвал, Чидачир инсанвал, са тике гьуьрмет. И залан кIвалахдал, кIеви шартIара Азиятрик алатна са-сад йикъар. Такур хьтин язух, пис са гьалара Алатна заланвилелди кьуд-вад cap. XV ХъуьтIуьн вахт тир, гьар пад кьунвай живеди, Пехъи ванцел рахаз къайи кулакар. Кьуд пад лацу хьанвай са жуьреда, МуркIад кьуна вацIар, кIамар, булахар. Са ничхир, я са гьайван дуьзда амач, Янар гуз живеди кьунва вал, тар. Вилик хьиз пешер, цуьквер аквазмач, Живедикай килигзава багълар, тамар. Гзаф вахтара гьатда чIулав чилин циф, Хуьр чил элкъуьрайди хьиз юкьва твада, Чир жедач ваз ам югъ яни, мичIи йиф, Гьар са патахъай мичIивили кьада. XVI Итимар ихтилатиз кIватIал жеда Къай текъведай гьаятра кьурарик, Вуж тфенг къачуна гъуьрч ийиз къведа, Ни живедал гел гьализ жагъурда сикI. Папар куткун яна кIулаз муьхцериз, Гъилериз хьухь гуз, гьерекатдал фида. Алафар кутуна чпин малариз, Ахпа са-сад кIамалди физ яд гъида. Дагъдин тепедхъай ягъайла рагъул цифер, Чеб чпе акьаз живедин маргъалар, Ахъа хъжедач алемдивай вилер, Гьар патай къвада муркIадин ккIалар. XVII Ихьтин кIеви мекьи, мишекъат са къуз Малариз яд гуз кIамал фена Гуьлназ. Рекьяй хквез тик гуьнедикай агъуз Садлагьана Магьамад акуна адаз. РикIик нарагьатвал кткана сифте, Ахпа камар къачуна регъуьз-регъуьз. Вилик гъана пелез чIугуна фите, Гьадакай далда кьаз алахъна вичиз. Магьамад хквезвай и сятда тамай, Адаз Гуьлназ мукьув къведалди акунач. Акурлани алатнач вич вичелай, Маса фикир, я къайгъу рикIе кьунач. XVIII Садлагьана къапа-къап дуьшуып хьайила, Магьамад такьат атIайди хьиз хьана буш. Чин чинаваз чеб чпел икI гьалтайла, РикIел хтана куьгьне къар, юлдаш руш. Адавай вичивай вич хьаначир кьаз. - Гуьлназ, вун аквазвач хьи, вуч хабар я? Хизанар гьикI я, кIвалах гзаф ян ваз? Заз такуна шумуд вахтар, йикъар я,- Лагьана, чумал хьиз яру хьана чин. Гагь Гуьлназаз, гагь къерехдиз яна вил, Къазур кIуртун патар агудна вичив, Чапрас кьуна цIархар-цIархар хьайи гъил. XIX Гуьлназ сифте гаф акъат тийиз кисна, Ахпа гъил хурув кьуна жаваб гана. Гъилевай тIвал мурк кьур чилел илисна, Нефес кьаз-кьаз яваш ванцел лагьана: -Шукур аллагьдиз, къенин къуз хъсан я. Вун садрани къвезмач хьи бес чи кIвализ? Ваз ви кIвачер гьикьван мегер залан я? Садрани текъвез, чна вуч авунай низ? -АкI туш, Гуьлназ, заз кIвалах ава пара, Авайд туш заз гъенел экъечIдай мажал... -Гьа, заз акуна цефцакь, тамавай къара, Растама вири кIвалах вегьенва вал. XX Вил виле акьурла гьал нарагьат жез, Тадиз злкъуьриз, чилиз килиг хъийиз, Маса халкьарни мукьвал жезвай къвез, Хейлах хьана ибуру ихтилатариз. Сагърай лагьана, хъфена Магьамад, Гуьлназни кIамалди гьат хьана рекье. Сад садаз элкъвез килигна хейлах мад. Кьведанни вилер амукьна дар геле... Йифиз Гуьлназаз геж-геж атанач ахвар. Фикир михьиз кьуд патахъди чкIанва, РикIелай фидач рекьел рахай гафар, Адан умудар куь ятIа тухванва. XXI Магьамадакни кутуна ида эсер, Адан куьгьне йикъар рикIел хтана. Хабарсуз дуыпуыпди авуна серсер, Санал къугъвай шад йикъар рикIел хкана. Мус ятIани кIвач-кьил ахъаз, къайгъусуз, ЧIурара, йигаррал катиз къугъвадай, Гагь дуьзда, гагь кIвализ физ, михьиз юкъуз Рахаз, хъуьредай, чеб чпиз аквадай. Гила жегьил гада я, хьанва дегиш, Амма бес уьмуьр рикIелай гьикI фида. Къенин югъ, кьилел атай бедбахт дуьшуьш Намусдин тIарвилелди рикIел гъида. Гила Гуьлназал дуьшуьш хьайилахъди Вири уьмуьр рикIел хтана адан. Вил вегьена дуьньядиз гьар патахъди, Нарагьатвилиз аватна адан чан, Амма вири и заваллу тир йикъар, Са куь ятIа адан рикIяй жигизва. Гуьлназа шад ийизвай адан гьалар, Хьайи эзмиш рикIиз умудар гъизва. КIвалахдикай азад тир декьикьайра Тадивилив экъечIда ам куьчейриз, Къекъведа куьчейра ва дар ккIара Гуьлназ аквадатIа акваз гьарнихъ вил ягъиз. XXII Гуьлназа даим куьчейриз вил яда, Ахтармишиз, аватIа акваз Магьамад. Хейлахди акъвазда адаз килигиз, Сивик хъвер кваз, рикIиз хьана пара шад. Такур къара гьалар яз гзаф пашман, ЭкъечIиз къецел, хквен хъийиз кIвализ. Фикирда маса затI амукьдач адан, Санал акъвазна кьарай текъвез рикIиз. -Вуч хабар я, вуч квахьнава, я Гуьлназ, Вуч квахьнава, амачни са ийир кар, ЭкъечIиз къецел, хквез, вуч хьанва ваз? - Лугьуз, кьуьзуь дидеди кьада хабар. -Авач, диде, зи кьил тIазва пара пис, Вучиз ятIа, зи кефияр хъсан туш,- Лугьуз, рикIин къене дердер ийиз гьисс, Мад экъечIиз килигда гьарнихъ руш. XXIII Нянин вахт я, гьар са тереф секин тир, Гьар патахъай акьалтзавай мичIивал. Амма кьуд пад вилиз акваз жедай чир, Лацу тахта живеди гуз экуьвал. Магьамад акъвазнава вил эцигна Фадлай кьулухъ кIамал яд гъиз фир рекье, Ада маса рушалди хабар гана, Гуьлназаз ша лагьанвай югъ тир къе. КIамал фир рекье амач са къвер-хъфир, Анжах вили цава аквазвай гъетер. Санихъайни гьич са ван-сес авачир, Живед кIаник къатканвай тамар, чуьллер. XXIV Ингье тадивилелди вегьиз камар, Гуьлназ теспачавилелди атана. Къуьнуьхъ адан галай хъипи цурун квар. Магьамадак нарагьат шадвал кткана: -Гуьлназ, ам вун яни, вун атанани? За, вун къвеч лугьуз, фикир ийизвай. Инал акъваздай кьван къана кIвачерни, Зун кIвачин хьана и сятда хъфизвай. -Заз Сефията къе нянихъди лагьана,- Лугьуз, акъатна регъуьз-регъуъз гафар. Магьамад адан мукьув хьиз атана, Кьведани кIамалди вегьена камар. XXV -Магьамад, на заз вучиз эвер ганай, Де вуч ятIа лагь вуна заз рикIин сир. Сефиятазни вуна вучиз лагьанай, Мад садазни тахьурай и крар чир. -За гьакI... гьакI... эвер ганай ман, Гуьлназ Заз кIанзавай вавди ихтилатариз. За вуч лугьун, дуьньядин крар чични ваз, Рахана, ихтилатна рикI аладриз. За накьни куь куьчейра экъуьрнай вил, Акунач заз гьич вун сакIани анра. Ахпа Сефиятаз лагьана эхир кьил, Нянрихъ хьиз ваз и кIамал эверна... -Вуч я ви сир, вуна заз куьз лугьудач? Авай кар лагь, ваз вучиз жеда регъуь. На ви рикIин сир зав вучиз вугудач, Еке аламат хьанани мегер ими,- Лагьана, Гуьлназ хьана яру-хъипи, РикIи теспачавилел яна иви. XXVI -Гуьлназ, чидач, вуч кар ятIа, и къара Зи гъалар я тежер кьван пара сефил. Кьил жуьреба-жуьре хиялрив ацIана, Я йифизни ахварал тефиз са вил. -Валлагь, зунни гьакI хьанва авара. Я кар, кIвалах ийидай рикI къвезмач, Кьил акъатзавач зи, захъ вуч хьанватIа, Я кIвале ацукьна кьарай жезмач. -Гуьлназ, ваз хабар хьайитIа зи рикIикай, Ваз чир жедай зи уьзуьрар вуч ятIа, Я вунни икI къана, вилер кIаникай Килигдачир, акъвазна гьакIа яргъа. XXVII Ширин-ширин ихтилатариз кьведни КIамун кьилел кьван гьакI санал элкъвена. - Пака инал аквада чун чаз мадни,- Лагьана, гьарма кIвалериз хъфена. Эвелдай им къугъун хьиз акунай, Садани бегьем и кар рикIив кьуначир. Белки, кьуру зарафатдани тунай, Иник са хаталувал акуначир. Йикъаралди сефил хьай кьелечI рикIер Эвелимжи дуьшуьшда хьана секин. Амма акъатдачир гуьгъуьнин йифер, СакIани рикIелай тефиз чеб чпин. XXVIII Гьадалай кьулухъ гагь цел, муьхцел, мелера Башламишна мукьвал-мукьвал дуьшуьш жез. Даим сад акъвазна садан вилера, Вил вилел алукьай кьван кьведни хъуьрез. Башламишна и кар хуьруьз малум жез, Рушари чпин адахлуйриз лугьуз, Гадаярни ихтилатар ийиз, хъуьрез, Ванер туна, чпи чпиз хабар гуз. Къвез-къвез алат хьана хъуьтIерни къаяр, Яваш-яваш цIраз эгечIна живер, Хтана гуьлуьшан, алахьай гатфар. Акъатна къацу векьер, назлу цуьквер. XXIX Шумуд варцар яргъаз хьайи чими рагъ Хтана, вичин кудай нурар чукIурна. Чандал хтана, къацу хьана дагъ, багъ, Къацу таран хилехъ билбил галкIурна. МуркIар кьилеллаз хъилел фена вацIар, Ахъа хьана михьиз булахар, кIамар. Десте-десте элкъвена хтана мад Яргъа уьлквейриз фейи къушар. Хуьруьн гьаларни дегиш хьана михьиз, Дири хьана, чандал хтана халкьар. Десте-десте жегьилар чIурариз физ, Ийиз шадвилер, гьар жуьре къугъунар. XXX Магьамад пакамлай няналди цана, Я тама, я маса са кардал жедай, Гуьзлемишиз вил эцигдай Гуьлназа, Магьамад нянихъ галатна хкведай. Ам хтана агакьзамазни кIвализ, Тадиз-тадиз куьчейриз экъечIдай. Килигиз Къурбанан къапудин сивиз, Гуьлназ аквадатIа (а)кваз вил яз эгечIдай. Гзаф вахтара Гуьлназ ихьтин вядеда Квар къачуна кIамалди яд гъиз фидай. Магьамадни гуьгъуьнал алаз фена, Рекьел къвазна ихтилатар ийидай.. XXXI Са къуз куьчедал ацукьнавай Къурбан, Ацукьнавай мадни са хейлах халкьар. Сивихъ вуч атайтIани лугьуз гьардан, ПIирер-шейхерикай ийиз ихтилатар. Къурбанан мирес девлетлу Атлу-Хан Явашдиз Къурбанан патав атана, Тадивилел, амма илихна хьиз ван, Сив япал эцигна адаз лагьана: -Къурбан, мирес, заз ван хьанва са гаф къе. -Вуч хьана, лагь ман,- жаваб гана ада. И ван гьатнава михьиз хуьруьн сиве, Ви рушни агъа Ибрагьиман гада... -ГьикI зи рушни... зи рушни... руш... г...гада? Лагь, гьикI хьана, вуч хьана, вуч хабар я? Михьиз чинин рангар атIана бирдан, Зурзазвай гъил спелрив гуьцIна ада. -Ви рушни атIа Ибрагьиман гада Чеб чпел ашукьал-машукь хьанвалда. ГьикI хьайитIани ам и за гъида,- Лугьуз, гьахьтин гафар рахаз авалда. -Ахьтин гада гьинва Ибрагьимаз? - Лагьана, Къурбана хъувуна тикрар. -Гилани гьам чидачни кьван мегер ваз, Растаман кIвалевай пинедин гьамбар? -Агьа!.. Чида, чида, Магьамад... Адакай гьахьтин гада хьанвани кьван?.. -Чи арада таб авунар жеч хьи мад, Заз зи папавайни гьеле хьана ван. Ахьтин къелетар ийиз тамир, мирес! Къе ам аял туш, агакьнавай са руш. Чна садра авур икьрар гафарни Гилани зи рикIиз язма пара хуш. Ибрагьиман гадад ам гьинз тухуда, Вичиз ацукьдай кумани авачир? Адаз са кьас фу гьинай гъана гуда, Тандал бегьем са перемни алачир? Заз гьеле фикирар авай и зулуз Ам некягьда лугьуз зи хва Алидиз, Хъсандиз, бул кампанийралди тухуз Халичайрив раснавай тавханадиз. -Ваъ, я Атлу-Хан, вуна вуч лугьузва, Ам за чирда, зун къе нянихъ рахада. Валлагь, биллагь, за ингье кьин кьазва, Артух рахайтIа, за ам тукIвада! XXXII Няни хьана, акIана рагъ дагъларихъ, Гьар патахъай акьалт хьана мичIивал, Халкьар къарагъиз хъфизвай кIвалерихъ, Къурбанабурни акьалт хьана кIвачел. - Хъша, чахъди илиф кьве ихтилатиз, Кьве истикан чай-затIни хъвада чна - Лугьуз, Къурбан Атлу-Хана чпин кIвализ Алахъна, алат тавуна тухвана. - Ваз хъел къвемир,- тикрар хъувуна Жегьилрин арада жери крар я. Са гьам туш, гьахьтинбур хуьре мад ава, Ибур гьахьтинбурун ахмакь йикъар я. XXXIII Къурбан тухвана ада мугьманд кIвализ, Вегьена халичайрал хъуьцуьганар. Ацукь, мирес, лугьуз ширин луькIуьниз, Авуна ам хъуьцуьганрал ацукьар. Къурбанан гьал хьана нарагьат сифте, Ам кIвале гьарнихъ вил яз амукьна. Цлара халичаяр, михьи перде Акваз гьейран хьана, мягьтел ацукьна. КIвалин дакIарра хъсан, хъуьтуьл месер, Столдал фенжанар, лацу самовар, КIвалин цлариз яна къармах михер, Куьрсарнавай анрикай михьи тасмалар. XXXIV Атлу-Хан самовар гваз экъечIайла, Дерин хиялар фена Къурбанан рикIяй: «Дугъриданни Гуьлназ санихъди гайила, Гьич тахьайтIа ина кьванни хьун кIандай. Жуван аялни секин жедай даим, Гагь-гагь жувазни са кьас фу жагъидай, Са дарвал хьайила жувахъ мидаим, Жуванбур тир, къачуна ризкьи гъидай. Чидач ман, руш,- фикир авуна ада,- Атлу-Ханан гафар дуьз яни, я таб, Гьахьтин къелетар ийиз хьайитIа вуна, Вун текьейтIа, атIутI ахпа зи кьве яб...» XXXV Ахпа кIвализ атана явашдаказ Атлу-Ханан свас кIандай гада Али, Сивик хъвер кваз мукьва хьана Къурбаназ, Адан гъил кьуна вичин кьве гъилини. Кьилел чIулав бармак алай чичIерин, Тандал цIийи, чIулав парчадин валчагъ, КIвачел сун гуьлуьтар гьар жуьр цуькверин. Кефияр хуш яз, дамахар тир лап чагъ. Къурбанавай жузун-качузун авуна, Яру хьана лацу ачух чин адан. Гъиле цуьквер алай са суфра кьуна, РакIар ахъайна хтана Атлу-Хан... XXXVI Алиди хкана кIвализ самовар, Суфрадин са къерехдивай эцигна, Ахпа гъана михьна истиканар, Чай цана. Вилер Къурбаназ килигна. Ацукьна вирида ийиз ихтилат, Мажалдивди, яваш-яваш чай хъвана. Атана Атлу-Ханан паб Сайибат. Синидаваз куьк бузбашни фу гъана. - Неъ, мирес Къурбан! - лугьуз, Атлу-Хана Тике-тике эцигна фу гьар пата. Къачуна гъиле фуни тIур Къурбана «Бисмиллагьи рагьмани рагьим» лагьана... XXXVII ТIуьна, хъвана, кIватI хъувуна виликай, Башламишна Гуьлназакай ихтилат, Гьич хъвер кими тежез гьяркьуь сивикай, Яб гуз ацукьна къерехдал Сайибат. -Аллагьди гайитIа, мирес, къвер зулуз Чна ийида са вижевай мехъер,- Лугьуз, Атлу-Хана хуш умудар гуз Гагь Къурбаназ, гагь папаз яна вилер. Хейлахди авуна абуру рахунар. Абур туькIуъда,- Къурбана лагьана. «Геже хийир» лагьана, кьуна гъилер, Къурбан къарагъна кIвалелди хтана. ПУД ЛУГЬУР КЬИЛ I Къурбана рушаз са гафни лагьанач, Башламишна чинеба ам вилив хуьз. Вичиз хабар хьунухь ада къаланач, Рушан геле къекъвена ахтармишиз. Са къуз геж хьиз руш яд гъиз фена кIамал, Рекьел къвазна Магьамадав рахазвай. Къурбанни фена алаз гьакI гуьгъуьнал, Муьхцин цлахъай и крар аквазвай. «Фена кьведни рекьидани за ибур»,- ЦIай акьуна вичи вичиз лагьана. «Мад квахьна фий, халкьдиз ийич за къалур»,- Лагьана, пехъи хъел кваз ам хтана. II Няниз кIвале ацукьнавай хизанар, Къурбана вегьена инал рахунар. Ада вирибур авуна мягьтелар, Гуьлназавай чин чIурна кьуна хабар: - Я руш, им вуч хабар я хуьревайди, Чахъ амачни бес са намус, са айиб, Дуст-душман, мукьва-яргъа чахъ амачни, Им кар яни бес чи намусдиз важиб?! -ГьикI хьана, я буба! Ваз вуч хьанва къе, За вуч авуна кьван, ваз вуч акуна? - Пелез гъана хьиз кьилихъ галай фите, Гуьлназа регъуьвилел хабар кьуна. -Зун вавди я, дангъуздин руш, це жаваб, И на ийизвайбур ятIа вуч крар, Вакай Магьамадаз жедайди яни паб? Вуна вучиз хъуьруьрзава чал халкьар?! III Руша куьтI авунач, кьил туна хура, АтIана михьиз адан чинин рангар. -Вавай хабар кьазвачни, я руш, за? - Лугьуз, Къурбанай акъатна гьарагъар. Мад Гуьлназай акъатнач са гаф, са чIал, Ам алай чкадал михьиз кьурана. Къурбан цIай кваз тадиз акьалтна кIвачел, Гуьлназал бул-бул залан гъутар къвана. Гъилер галатайла, эцяна кьуьлер, Са чкани туначир бедендик сагъ. ТIуб-тIуб нагъв къвез ишезвай рушан вилер, Ахпа диде къарагъна, тунач мад кяз. Гьайвандин руш, идлай кьулухъ мад сефер ХтайтIа зи япариз ахьтин са ван, Кьведни акъудда за ви мурдар вилер. Ламран гардан хьиз яда за ви гардан! - Лугьуз, ван акьалтна михьиз магьлейрал. Яна, гатана, рушаз гана кичIе, Къуншияр экъечIна яб гуз къаварал, Гуьлназ гатун гьатна виридан сиве. IV Пакамахъ кIамун рекье, гьам кимерал Сивяй-сивиз чкIана и ван фад-фад. Няниз жегьилрини кIамун кьилерал Нарагьат са гьалда туна Магьамад. Ам акъвазна Гуьлназ кIамал къведатIа кваз, Амма вучиз ятIа атаначир къе. Къуьнуьхъ Гуьлназан цурун кварни галаз КIамал атана адан кьуьзуь диде. Адавай экъечI жезвачир кIваляй, Вилер дакIуна, чин хьанвай вили, Вич акун кIандачир адаз, гьавиляй Ацукьна кIвале, кьил кьуна кьве гъили. V Хейлин хьана акван тийиз чеб чпиз, Йифди-югъди ийиз мичIи хиялар, Сад садан рикIелай эсиллагь фин тийиз, Мукьвал-мукьвал Къурбанани ийиз къалар. Кьарай атанач Магьамадаз, са къуз Ада гьалдарна къуншидин руш Пегьриз. Пара минетар авуна, ялварна, Гуьлназ гъиз туна адав чпин кIвализ. Вични рикIин гъамлувиляй кьурана, Чинеба-чинеба гьаниз атана. Чеб чпиз акурлахъди хьана гьайиф, Гуьлназ вилерилай накъвар къвез ишена, Магьамадал акьалтайди хьиз мичIи циф, РикI дар хьана, амма вич уях хвена. - Гуьлназ, вучиз на завай авунва хъел, Ваз хъел къведай за вуч авуна мегер? Са заланвални гъанач за ви винел, Лагь на заз, аватIа са себеб эгер. Гуьлназа ахъайна вичин гъам-дердер, Бубади вичиз ийизвай зулумар. Фитед пипIив михьна шел къвезвай вилер, Магьамадаз лагьана са тIимил гафар: - Магьамад, гзаф минетзава за ваз, Идлай кьулухъ на заз мад эвер гумир, А сад аллагьдин хатур аватIа ваз, Вун кIамун кьилерални мад хквемир. -Вучиз, Гуьлназ, вучиз на икI лугьузва?- Магьамадан бедендик кткана зурзун. Тикрар хабар кьун хъувуна мад ада: -Вучиз кIандач кьван мегер ваз зун акун? -Бубади къадагъа авунва вав рахун, Даим вугузвач ада зав секинвал, Пехъи хер я зи рикIиз ви чин акун, Зун дили жеда, эхир фида чархал. Магьамада гъил эцигна адан къуьнел, Хейлах адан сефил чиниз килигна, Ахпа урмишна лацу къайи хуш пел, Гуьлназан хъуьтуьл хурал кьил эцигна. VI Гьадлай кьулухъ мукьвал-мукьвал и кIвале Гуьруьшмиш жез, чеб чпиз акваз хьана. Залан дердер ичIи ийиз авай рикIе, Куьгьне йикъар рикIел гъиз рахаз хьана. Къурбаназ хабар хьана кардикай мад, Гуьлназаз тавур зулум, ягъун, гатун Тунач ада, са югъни ганач гьич шад, Гьар юкъуз ягъун-гатун, туьнт гьарагъун. Магьамадални агакьарна хабарар, Тавурай лугьуз а къелетар вичи. ЧIур тавурай артух и чи араяр Къабандилай хьайи ахмакь дангъуздин хци! VII Атлу-Ханан гада Али и къара Дамах-чагъ яз кIамун кьилерал къведай. Гуьлназ аквазмаз вил ягъиз ада, Виляй вил экъисна адаз хъуьредай. Рушаз чидачир - им вуч агьвалат я, Ам килигуникай авачир къайгъуни, Амма пис килигдай Алидиз ам, Белки, акьван туькьуьл жечир агъуни, Хейлах къар тир ам тIарамна алукIна, Къвез кIамарал, Гуьлназал чархар ягъиз, Я Къурбанан кIвалер вилик ацукьна, Гуьлназ акурла вилер алуд тийиз. VIII Магьамадни къведай кIамун кьилерал, Ам вич хьтин кесиб жегьилрихъ жедай. Девлетлуйрикай хкатна са пата, Куьлуьз-куьлуьз ихтилатиз къекъведай. Абуру зарафатдай гьакI Алидикай, Адал тIвар эцигна «Истивут тIуьр кIек», Гагь хкуькьиз, адал гьужум ийидай, Ахкван хъийичир адан вилериз экв. Ам сифтедай кефер чIур жез хъфидай, Кьилел кесибар алай къуз къведачир. Адаз кичIедай, абурукай регъуьдай, Кьуд-вад касдин хура къвазиз жедачир. IX Амма гьадалай гуьгъуьнин вахтара Али къведай вичин мукьвабурухъ галаз. КутIунна гимишдин чIулар юкьвара, Вирибурун къвалак яргъи гапурар кваз. Абуру башламишна чуькьвез кесибар, КIамун кьилел чеб винел акьалдариз, Кесибрал хъуьрез акъажна пIузарар, Яргъалайни абурухъ уьфтер агалдариз. Магьамадаз кIандачир абурун тай хьунухь, Ам даим абурувай яргъа къваздай. Мад Гуьлназан хабар атайдалай кьулухъ, Кимерал ацукьна ихтилатардай. X Магьамад хквезмачир мад кIамун кьилерал. ХтайтIани, рикI тIар хьана элкъведай. Гимишдин гапурар квай Али адал ТIуб туькIуьриз, кIурт къалуриз хъуьредай. И гьалари къазундай Магьамадан рикI, Абур сакIани рикIи тийиз эхи. «Хкатрай зун и къармахдикай бес гьикI» - Лугьуз, рикIин къене жедай ам пехъи. Вилик хьиз чеб чпиз аквазмач гила, Хкахьайди хьиз умуд ифирзавай къул. Алидини рушан буба Къурбана ЧIугвазвай гьамишанди къаравул. XI Гатфарин къацу йиф тир гуьлуьшан, Яваш ванцел рахадай хъуьтуьл шагьвар, КIама ширширдалди ийиз зайиф ван, Лекъвериз аватиз жедай чарчарар. Вили цава акъвазна экуь гъетер, Лампаяр хьиз куз, вилерик гуз цIарцIар. Бязи чкайрал гапIал лацу цифер, Цавун юкьвалай фена экверин цIар. Гагь-гагь цIайлапан хьтин дуьз цIарцIеваз, Уфукьдин чинлай экуь са гъед авахьдай. И мензерада садал вил вегьенмаз, Муькуьди вилерикай хкатна квахьдай. XII Пакамахъ са жизви жезмазди экуь, Лацу жез башламишзамаз цавун кIан, Маса са шикил къачуна и хуьруь, Вирибурун кIвалера гьат хьана са ван. Санай ван атана михьи ийидай къажгъан, Санал азан яз, санал хаз кIарасар, Сана тIакьракьрал худда гьатна тиян, Сана тIикьрикьрал хъийиз къула цIаяр. КIвалерин гурмагърай акъатна гумар, Вили хьана гьуьм хьиз цавуз хкаж жез, Дагъдикай хкатзавай ракъин нурар, Квахьна мичIивал, экуь хьана къвез-къвез. XIII КIамун рекьиз акъатна рушар, папар, ЦIару-яру читинин партал алаз, Сурарихъди физ кIватI хьана итимар, Ацукьна дуьаяр кIелиз, жузар гваз. Ахпа фекьиди гана яргъи салат, МискIиндиз кIватI хьана жемятар вири, Фекьиди вяз кIелиз къуръандин аят, КапIна, зикир авуна хейлин-хейлин. KaпI куьтягьна мискIиндай экъечIзамаз, Кьуьзуьбуру кьве патай жерге кьуна. Вирибуру, чпи чпин гъилер кьаз, «Азиз суварар» мубарак авуна. XIV Им язвай каш чIугур сивин сувар, Сагъ варз халкьди кашакди сивер хвейи, «Багъишдай гьар са касдин гунагьар Гьахъ таала гьазрет азимушанди». Ингье девлетлуйрин кIвалера гзаф Чразва бугъ гьатна гьалва, пулав, Куьк бузбашар, къажгъанрал акьалтна каф, Ргаз, циф хьиз акъатиз сивяй ялав. Кесиб-куьсуьбдин кIвалик квач берекат, Анра анжах кьуру чIахарин ашар. Буьркьуь-кьецIида авуна гьерекат, Кас татуй лугьуз, агална рак, дакIар, XV КIвенкIве аваз кавхани фекьи-фахра, Са кьилелай эгечIна кIвалериз физ, Нез авай чкайрай кишмишрин къара, Кесибриз кимелай мубарак ийиз. Гадайри яйлухар кьуна гъилера, Ашар нен тийиз, какаяр кIватIалдай, Авачиз кака гьат тавур чкайра Алат тийиз кIевидаказ чин гьалддай. Жегьил рушар хьана гьакI десте-десте, КIватI хьана чпин юлдашрин кIвалериз, Лепеяр гуз галчукна лацу фите, Шадвилел мани лугьуз куьлуьз-куьлуьз. XVI ИкI давам авуна сувар нисинал, Ахпа халкь кIватI хьана чIехи са йитIраз, Далдамдинни зуьрнейрин сесинал ГъвечIи-чIехи алтIушна ргаз-ргаз. Кьуд патахъ эцигна яргъи чукьванар, ЙитIран кьулал вегьена нагъвар, цIекIвер, Чукьванрал ацукьна жегьилар, рушар, Башламишна далдам яз, ийиз кьуьлер. Чукьванрин кьулухъайни яна жерге, Папар, итимар алтIушнавай хейлин. Элкъвена кьуна кьакьан кIвалер чIере, Тамашзавай вишералди вилери. XVII Магьамадни куьгьне са чухва алаз Акъвазнавай и халкьарин арада. А паталлай жергедай Гуьлназ акваз, Мукьвал-мукьвал гьадаз вил ядай ада. Хейлах муддат рушни гада жуьт-жуьт жез, Залан-залан авуна абуру кьуьлер. Гадади тIуб туькIуьрайла хала къвез, Хкажна кьуна пулар авай хилер. Квасадин вил алукьна Магьамадал, Туьнт макьам ягъ лугьуз гьарайна кIевиз. Хкадарна ада Магьамадан винел, Гъилевай лаш къуру чиле эцягъиз. XVIII Магьамадаз кьуьл авун гьич кIандачир, Ада эвел теклиф авунач кьабул. Жибинда шабаш гудай пул авачир, Амма кваса алатнач гьакI хьана гул. Эхир адахъ амукьнач маса чара, Далдамчийрини яна худ лезгинка. Гадайри гана рехъ, авуна ара, Ада дуьзарна вичин куьгьне чухва, Хкадарна йитIран кьулал бацIид хьиз, Фарфалаг хьиз кьил-кьилел гъиз элкъвена. Зирек кIвачер аквадачир вилериз, Халайрин виликай чарх гана фена. XIX Гуьлназ вилерин кIаникай килигна, Кьуьлуьник экечIна Атлу-Ханан руш, Кьуьл физвай гьакI капарал илигна, Гуьлназ буш хьана гайиди хьиз байгьуш. Рушари, гадайри яз къалин капар, Магьамада авуна пара зирек кьуьл. Гьар патай килигиз итимар, папар, Алатдачир саданни адалай вил. Гуьлназ куз-хъукъуз амукьна, сас жакьваз, Гагь вил ягъиз, гагь кьил хура хутуна, Гагь гьайиф къвез, адан элкъвей чин акваз, КIевиз къвалаллай юлдашдин гъил кьуна. XX Адлай кьулухъ экечIна Атлу-Ханан Миресдин гада Тараш Абдурагьман. Инал алай вири мукьвабуру адан Гуьлназак кутадайвал тир къе лишан. Абдурагьман кьуьлуьник акахьдайла, Гуьлназаз ша лагь лагьана квасадиз. Адаз хабар авачир и кардикай, Дугъривилел экечIна ам кьуьл ийиз. Атлу-Ханан папани чIехи ваха Шабашна Гуьлназаз гимиш манатар. Хкажна кьунвай Гуьлназан гъиликай Пекдин келегъа авуна куьрсар. Къуни-къуншиди кIевиз гана къивер, Капар яна, виниз хкажна гъилер. Чандик зурзун кткана Магьамадан, Хура гьатна Гуьлназал алай вилер. XXI Гуьлназ кьуьлуьникай хкечIзамазди, Гьар патахъай элкъвена юкьва туна, АлтIушна чирхчир, юлдашар вири, Мубаракиз вирида гъилер кьуна. Дегишна михьиз адан чинин рангар, Дуьнья михьиз мичIи хьана Гуьлназаз, Вилерай нагъв атана тупIар-тупIар, Ахпа гьайифдал вил яна Магьамадаз. Магьамадавай акъвазиз хьанач инал, Ам экъечIна кIвалелди хъфена, Алидин вилер фена гуьгъуьналлаз, Явашди хьиз пIузарикай хъуьрена. XXII Ам хъфена ацукьна дар айвандал, Фир-тефир чка дар хьанвай рикIиз. Гьарникай ийиз чIулав-чIулав хиял, И крар рикIи сакIани кьабул тийиз. Гьар патахъди чкIана адан фикир, Вичивай къакъатайди хьиз авай акьул. Квахьна чизмачир михьиз ийир-тийир, И туькьуьл гьалар рикIи тийиз кьабул. Гьа и какахьай чIулав тир цифера Ачух са хиял яна адан кьилиз: ЭкъечIна Растаман кIваляй мукьвара Са патахъ фин, жуваз са кеспи ийиз. XXIII Рушар хъфена Фатуллагьан кьурук, Перпилагар кутуна манияр яз, Гуьлназни тухвана кутуна хурук, Башламишна кIарасрикай епер къяз. Гуьлназан кефияр михьиз ханвай, Вилерай накъвар къвез, кьилни хураваз. Къеняй виниз мурк кьур кул хьиз къанвай, Жезмачир адавай ачухдиз рахаз. Адан дерт гьасятда чир хьана абуруз, Гьар жуьре майданар къалуз алахъна, -Гьа буба я, табий хьухь, Гуьлназ,- лугьуз, Адахъ галаз санал перпилагра акьахна. XXIV Рушар перпилагра къугъваз нуькIер хьиз, Яна шуькIуь ванерал къизмиш мани. А патай вирида са ванцел кIевиз Къивер гана сагърай лугьуз жегьилри. Гуьлназ авай перпилагдай рушари Манияр лугьуз, муькуьбуру кьуна зил, А патални далдамар яз, гадайри Залан ва туьнт гьавайрал ийидай кьуьл. Манийрин ван сад хьтин гьакI акъатдай, Лугьуз перпилаграй гьарда нубатдал, Цавуз акъатиз сад садалай алатдай, Мад зил кьуна лугьудай са бубатдал. Истиканар багъдиз акъуд, Чайдин къапар пара-пара. Чи юлдашдихъ къардаш ава – КIвал авачир гуьнуькъара. Кьилихъ галай лацу фите Яваш гарал къугъвазава. Велед течир буба-диде, Чун гъилерал цIа твазава. Агъадихъай экъечIай рагъ, ЭкъечIай рагъ гар галаз хьуй. И дуьньядал жедай вад югъ РикIиз кIани яр галаз хьуй. Ишез-ишез кхьей кагъаз Шурадавай чIехидалди. Вил атIудач вахъай, къелем, Ярхар хьана рекьидалди. Вили цава экуь гъетер, Hyp гудай варз арадава. Чи къелеман чIулав вилер Чиле гьатна, кьил хурава. ЧIулав вечре къакъра яда, За ваз кака хада лугьуз. Яр айвандал къатканава. Аман зи рикI тIада лугьуз. XXV Няни хьана, чкIана халкьар вири, Куьтягь хьана бязибур шадай сувар. Амма Гуьлназазни Магьамадаз ими Хьана алат тийидай хажалатдин пар. Алатзамач абурулай садалайни гаф, Ацукьай-къарагъай чка я дерт-гъам. Я Къурбанахъни авач зерре инсаф, КIваляй къецел къачуз тазмач адав кам. Гьадлай кьулухъ мад атана пуд папар, Гуьлназал са лишанар мад вегьена, ХкатIна, яна къерех, ценер, патар, Читинин кьве перемни адаз квена. XXVI Магьамада фикирарна пара-пара: «Вучиз садбур муькуьбурулай артух я, Вучиз садбур регьят, садбур азабра, Вучиз садбур гишин, муькуьбур тух я?» Адаз акуна ачух и кьацIай хуьр, Ина авай зулумар ва чиркинвал. Растаман пацак хкатзавай уьмуьр, Гзафбурун чина авай ктIай хал. Ада кIевелай гаф гана хуьр гадрун, Са кеспи жагъуриз финиф патарал. Йифизни рикIел къведачир я ксун, КъаткайтIани, вилер фичир ахварал. XXVII Са къуз ам хтана бубадин кIвализ, Вичин рикIе авай фикирар къалана. Килигна адан шуьткъвер авай чиниз, Меслятдин рекьел адаз лагьана: -Буба, бес я Растамаз чIугур зегьмет, Им кьуд-вад йис я атIана лап зи аман. Чаз адакай жагъирди туш са куьмек, Агъзур cap хьайитIани лежбер адан... -Я чан хва,- лагьана бубади яваш,- Гьанай экъечIна вуна бес вучурай, Рекьиз хьайитIани акьалт хьана каш, Са тике фу ахпа на гьикIи жагъуррай... Кьуьзуьдан шуьткъверар авай яхун чин Гагь яру хьана, гагь хьана къип-хъипи, Ахпа хурал гъил эцигна вичин, Яна дериндай кьуру-кьуру уьгьуь. -Бес вуч ийин? - жагъида заз са кеспи, -Чидач ман, хва, ам ваз гьинай жагъурай. ЭкъечIна къекъведа пата-къерехда, -Им чка туш, инал байкъуш ацукьрай. -Чидач ман, хва, дуьньядикни хийир квач, Фейи гадаяр дявейриз тухузвалда. Лугьуз жеч, нясинал алукьайтIа кIвач... Дуьньядик пис къалабулухар квалда. -ГьикI хьайитIани фена кIанда, буба. Бакудиз фейибуруз чкаяр жезава, Гьамидабурни фидайвал я атIа, АтIа Алисултанни гьеле къвезава. -ЯтIа, ваз чида, вуч кIантIани ая, КIантIа алад, кIантIа акъваз инра,- Лагьана, къужа Магьамадаз килигна, Гьайифдай цеквер къекъвена чина. XXVIII Арадай фенач пара яргъи вахтар, Магьамад Бакудиз физ хьана кIвачин. Растамазни кардикай гана хабар, КIвач-кьил дуьзриз эгечIна ам вичин. -Чидач ман, МарцI,- лагьана адаз Растама,- Масанай ваз жагъидатIа са тике фу! Тачагъун хъсан я,- фикирна ада. - Факай ваз хкатуй рекьидай агъу. Къуншидин руш Сефиятаз чухвана чIар, Хейлахъди минет-суьнетар авуна. Алад, агакьара на адав зи гафар Лугьуз, Гуьлназан мукьув рекье туна. Магьамадан гафар: Гуьлназ, багъиш ая вуна, Чаз бахт хьанач и дар хуьре, Гьарнихъай къармахри кьуна, Акьахиз акъвазна виле. Я лугьуз зун ажуз кесиб, Ганач ман чаз кIани уьмуьр. ИкI чиниз яна сефил къиб, Физвайди я и кьацIай хуьр. Зун физава яргъал сефер, ТахкуртIани, вун сагърай мад. Эвелдай хьайитIани дердер, Эхир кьил атурай ви шад. Хьанач къуват къваздай хура, Зун я ман са кесиб гада. Вучин бес, шад хьуй ви буба, Вун сагърай мад пара-пара. Къариблух яргъал, гъурбатда Куз-куз рикIел гъида за вун. Кьисмет хьана ахкъатайтIа, Белки, мад ахквада чаз чун. XXIX КьацIай хуьрел рази тахьай Магьамад Ширин умудар гваз Бакудиз фена. Гуьлназ аллагьдиз ийиз дад ва бидад, Угьу яз-яз аял хьиз ишена. Пака фида лугьуз кIвачин хьайи няниз Къуншид кIвале Гуьлназ адаз акуна. Теменар гана адан сефил чиниз, Сагърай лугьуз адан кIани гъил кьуна. Гуьлназай винел акъат хъувунач ван, Ам кьилни хура туна акъваз хьана. Фалужди ягъай хьиз михьиз жегьил чан, Зурзун кваз кIвачин кьилел къана. XXX Экуьн кьиляй гьарайзамаз кIекери, Пуд кас хуьряй экъечIна гьатна рекье. ЧIулав вили цавун чина гъетери Hyp гузвай артух къизмишдаказ къе. Кьве патай хкаж хьана куллух дагълар, Ахвараваз, къведач ина са ван-сес. Анжях лепейрал акьаз хъуьтуьл шагьвар, Къацу чили къачузва серин нефес. И секинвал чIурзава абурун ванци, Ихтилатиз, куьлуьз-куьлуьз рахаз сив, Гагь ара атIуз ягъиз кьуру уьгьуь, Гагь уьфт ягъиз агалдариз шуькIуь къив. XXXI Цавун кIаникай хкатна элкъвей рагъ, Вичин нурар чукIурна, хьана гул-гул. Сив ахъайна къвазна къаних биши дагъ, Туькьуьниз адан нурар гьакьван бул-бул. Магьамадабур жангади кьур валар хьиз, КIаняй винел кьуна биши руквади. КIвачери вили-вилик гьерекатиз, Тадидаказ рехъ физвай фад-фади. Нянихъ агакьна абур станцидал, Товарни машиндаваз гьатна рекье. Даим акъвазна вагондин дакIардал, Вацран экуьник умуд твадай рикIе... XXXII Ингье агакьна вилив хвейи Баку. Гьарнихъ хкаж хьана дагълар хьиз кIвалер. Рангаривди туькIуьрна лацу-яру Пландик квай гегьенш куьчейрин шегьер. Санал жергедаваз бакъал туьквенар, Санал гьалваяр гудай цлан кIанер, Санал къавурма чрадай тиянар, Куьчед кьула конка къекъведай рекьер. Са куьчейра акьалтна руквар-гумар, Къачун мумкин туш ачухвилел нефес, Са куьчейра елкендикай базарар, Акьалтна гъвечIи-чIехидан къалдин сес. XXXIII Санал гьяркьуь, яргъи багълар, бульварар. Анра къекъведа куьк итимар, папар. Санал гьерекь, чехир гудай духанар, Санал музыка яз пиян подвалар. Итимар анин язва жуьреба-жуьр, Садбур алукIна дамахдал къекъведай, Садбурун пара язвай дамах, сир, Кьил цаваллаз, расай файтунра жедай. Садбуру кьакьан кIвалерин балхунрал Гарарал ацукьна хъуьрер ийизва. Садбур мичIи, экв авачир подвалра Яшамиш жез, каш акьалтна рекьизва. XXXIV Садбур кIвачел, кьилеллачиз гишила, ТIалабиз цлан кIанериз ярх хьанва, Садбур михьиз кукIвар хьана, кьецIила, ГьакI акъвазна кIвачин кьилел кьуранва. Гьа икI тамашиз-тамашиз куьчейрай Нобеловдин нафтIад мядендиз фена. Кефияр гьеле рекье амаз ханвай: Шумудни сад «къагъ лезгийрал» хъуьрена. Кьакьан буругърин, разваррин, гьамбаррин Арайрай фена абур казармайриз. Гьахьна тевле хьтин подвалдиз чилин. И гьал пара къана Магьамадан рикIиз. XXXV Хуьруьн гадаяр Къирим, Агьмед, Дадаш Гьеле кIвалахдилай хтанвачир. Абуру камар вахчуна кьулухъ яваш, Гьаятда ацукьна кас-мас авачир. Нянихъди хьиз кIвалахдилай элкъвена, КIвачелай кьилелди кIвахьна физ палчух. Магьамад сифте акурла хъуьрена, Ахпа хияларна пара къаришугъ. Мугьманрив гвай шейэриз куьмек гана, Абур хутахна шад яз казармадиз. КьацIайбур хутIуна, хуш-бешар хьана, Ацукьна хуьруькай ихтилатариз... XXXVI Дадаша гъана са чайдан ругур яд Тараканри кьур столдал эцигна, ЧIук-чIук авуна са кьатI чIулав фуни, Ам сефил гьалда гадайриз килигна. -Къарагъ, дустар, са кьас фу неда чна, Рекьяй атана гишин я жеди квез. -Къарагъ, къарагъ! - Къиримани лагьана, Чин ачухна, пIузарар хъуьрез-хъуьрез. Мугьманри чпин гьебейравай фу-яд Акъудна эцигна столдин юкьвал. Гьабурун кIвалерай гъайбурни саламат Акъудна тапшурмиш хъувуна чпел. АлтIушна ацукьна вири чай-фу нез, Хуьруькай, кIваликай ихтилатариз; Гагь ара атIуз тIимил кьван яваш жез, Мад шаддаказ ихтилат давам хъийиз. XXXVII А вахтунин Бакудай кIвалах жагъун Зарафатдин кар тушир гьакIан гъвечIи. Метлебдалди са кьас фахъни кIвалахун, Хуьре гишин хьайибур иниз къвезвай вири. Ингье Магьамадабур сагъ вацран къене КIвалах жагъин тийиз гьакI хьана бейкар. «Гьа белки жагъин»,- умуд туна рикIе, Къекъвена ам кьиляй-кьилди мяденар. Къаткиз-къарагъиз кьацIай кIеви чилел, Гагь гишила амукьиз, гагь жез мекьи, Акьалтна чIулав чIарар, кьарар чинал, Хъалхъамдай нур гудай чIулав вилери. XXXVIII Эхир гьа и азиятра, азабра Жагъана адаз аралухда кIвалах. Пакамлай няналди кьацIай мяденда КIвачин кьилел чукуриз гьар са патахъ. Буругъдай буругъдиз эцигна къуьнел Залан желонкаяр, штангар тухуз, Залан кIвалахрик экуьнлай нянал Са кIус регьятвал авачиз залум къуз. Тежер кьван залан тир кIвалахдин шартIар, Дуланажагъ пара агъур ва чIуру. МичIи казармада алтIушна шутIар, Цихъ галаз нез чIулав кьве гирванка фу. XXXIX Мукьвал-мукьвал старшийди ийиз къал, Намусдик хкIадай сеперар гудай, Са декьикьа кьванни яз тадачир ял, Са кардилай маса кардал тухудай. КIвачелай кьилел гьакI кьуна мазутди, КьацIай мичIи казармада къаткидай, Няниз геж хтана, мад экв жедалди, ЭкъечIна мядендиз кIвалахал фидай. ИкI залан шартIара кIвалах авурла, Дуланмиш жер мажиб кьванни къведачир. Гуж-баладив вични дуланмишурла, Кьуьзуь бубадиз куьмек гуз жедачир. XL Гзаф вахтар рикIел хкиз хизан, кIвал, Гуьлназа къведайла лагьай кур гафар, Акьалтдай адан чандал къизмиш са звал, РнкIел гъиз вичин кьилел атай кьван йикъар. Ада ийидай са пара фикирар, РикIел гъиз бязибурун уьмуьр хуьре, ТуькIуьрна чпиз секиндиз кIвалер-къар, Хъсан мал, никIер авайбурун гъиле. Вичин уьмуьр вичи дустагъдай кьадай, Акварди анжах мяден, казарма тир. Инсанрин жуьреба-жуьревилер аквадай, Анжах и себебдай кьил акъатдачир. XLI Гагь-гагь аквадай мядендин хузайин, Пабни галаз мядендиз сердиз къведай. Партал алаз магьутдинни ипекдин, Кьилел цилиндр, гъилел элжек жедай. Абур акурла фялеяр са кIвачел Акъвазна бармакар цавуз хкаждай. Папа, тинид кьил хьиз хъуьрез, адан къвалал Вичин яцIу гардан гьарнихъ акъаждай. Руфун цел хьтин хкаж хьанвай виниз, Винел эцигна элжекравай гъилер. Ам килигдай гьар патахъди буругъриз, Фяледиз ядачир гьич къайи вилер. XLII Мядендин управляющий, инженер, Мад са гзаф чIехи-чIехи итимар Ацукьдай конторра чIугваз кеф-кефер, Фялейрин кьилел алай гьакимар. Амма агъзуррал вич хьтин фялеяр Даим мичIивиле, пис дар гьалара. Пенжекдаллаз агъзурни са пинеяр, Пакамлай нянал кIвалахиз кьарара. Абурун паб-аял мичIи дар къазмайра Шуьткьвена, вилерай авахьиз накъвар Авайла, управляющийд кIвалера НуькIер хьиз къекъвез музыкадин ванер. XLIII - Вучиз бес и инсанар сад туш вири, Вучиз хъсан дуланмиш жеда садбур, Вучиз ихтиярар кьада садбуру, Вучиз гьакьуникай магьрум я муькуьбур? Лугьуз, сакIани акъудиз жедачир кьил, Ам мад перишан са гьалдиз аватдай. Гагь-гагь акьалтайди хьиз гумадин чил, Вичин жуьре философияда гьатдай. Фяле садани кьадачир инсандай, Ам виридаз чичIекдилайни ужуз тир. И крарин гъавурда гьатна фадлай, Магьамадаз хъсандаказ хьанвай чир. XLIV Са-сад къвез алат хьана йикъар-варцар, Цавай цIай къвар чими гадни акъатна, Къвез-къвез рекъиз башламишна гьаваяр, Гзаф вахтара цавал цифер акьалтна. Магьамадан кIвалах къвердавай жез залан, Акьалтзавай адал мад артух зегьмет. Мал хьтин ишлемишдай йикъан-йикъан Авачиз са инсанвал, я кIус гьуьрмет. Са жизви хата аквазмаз кIвалахдал, Старшийди атIудай кIвалахдин югъ. Сагъ варз жедай гьавалат хьана адал, Пехъи жанавурд хьиз кьуна хъел-гъугъ. КЬУД ЛУГЬУР КЬИЛ I Атана мад вичин гьайбатар къалуз, Пешер, векьер кIвадар ийиз мекьи зул. МичIи циферни къайи кулакар гваз, Гзаф вахтар куьлуь марфар къваз гул-гул. Хуьруьн куьчеяр ацIана палчухдив, КIвалерин гурмагърай ахкъатна гумар. Дагъдин хурара, тарарин ценерив Тум кьвехвеваз илихна къарамалар. Палчухдай фир аялдин кIвачел алай Еке, гьяркьуь калуш палчухра квахьдай, Мекьила агаж хьайи гъвечIи нерикай Курум-курум хьана лацу яд кIвахьдай. II Ингье кьакьан дагъларин тепейрал Лацу хьана ацукьна сифтедин жив, Хуьруьн нуькIни къекъвез къавун чIерейрал Гагь чуьнуьх жез, хкатиз ийиз цIив-цIив. Гуьлназ вилик хьтин яз амачир шад, Адахъ жедачир са югъни шехь тавур. РикIел гъидай мукьвал-мукьвал Магьамад. Вахтни мукьвал хьанвай Алидиз тухур. Гуьлназа яргъал-яргъал агь чIугвадай, Юлдаш рушариз лугьудай залан сир. Вучиз икI я лугьуз хабарар кьадай, Амма себеб вуч я - кьил акъатдачир. Гила зазни гьакI ийиз кIанзава абуруз. Бубади иниз гузвач гьич фикир, Пака къведа акъудна зун гваз тухуз, Низ лугьун за хайи рикIин залан сир». III Са сефер мад Атлу-Ханан итимар Хтана, хейлах рахунар хъувуна, КIватIал хьана Къурбананни къаюмар, Къиметрикай кумайдини вахчуна. Аллагьди гайитIа, мирес Къурбан, чаз, Къведай хемис къуз мехъериз кIанзава, КIани-такIан метлеб аватIа лагь ваз. Чун даим ви къуллугъдал алазва,- Лагьана, Атлу-Ханан амледин хци Виш манат хутуна Къурбанан гъиле, Хъсан я,- лугьуз, амни хьана рази, Акваз-акваз хъвер гьатна адан сиве. IV Амма Гуьлназ кьуразвай югъ-къалай; Адан чин кьейидан хьиз хъипи хьанвай: Адаз Али азраил хьиз аквадай. Кьилди хьайила шел кваз фикирра гьатдай «Виликан паб,- фикирдай Гуьлназа,- Гьамиша гишила, мекьила тадай. Малдив хьиз кариз тадай Атлу-Хана, Жизвидилай лаш илигна гатадай. Гьамиша азиятда - тIуьруькьуьмда Мал хьтин инсафсузвилелди хвенай, НикIе, гвена, дагъда, векье, гьам тама, Гужа, каша кьуна факъир ам кьенай. V Гьамишанда галаз юлдаш рушарихъ, Ацукьна вичин дерт ахъайдай ада. Гьар жуьредин мисал гъиз, инихъ-анихъ Ам секинариз алахъдай гьар сада. Адаз мисал гъидай абуру са гзаф Гьам хьиз такIанвилелди гъуьлуьз гайибур, Бубад гафунал эциг тавуна гаф, Гъуьлуьз фена, чпихъ кIвал-югъ хьайибур. Ибуру Гуьлназ мадни пехъи ийидай, Дуьнья михьиз гьакI чIулав жедай адаз, Гагь къарагъна, абур туна хъфидай, Тек ацукьна чIулав манияр яз: Дагъдин кукIвал вили ничхир, Вили ничхир хана лувар, КIани суна тухудайла, Бес дустуниз ни гуй хабар. Дагъдин хурал сур къавахар, Гьар патахъ чукIурна хилер, Авадариз тIуб-тIуб накъвар, Буьркьуь жезва зи вилер. Пенжерадай гар атана, Лампадаллай шуыне хана. Ярдин хабар агакьайла, Валлагь, диде, зун шехьана. ДакIардаллай вили лампа ЦIай акьуна шем хьиз кана. Жуван велед течир буба, Зун гужунал гъуьлуьз гана. КIвалер вилик къугъваз гарал, Къугъваз гарал лацу къавах. Бакудиз фир ярар, дустар, Салам-дуьа зи ярдиз твах. Гьуьлерилай фидай гими, Гими фида луьткве галаз. Кьулухъ элкъвез килигмир чаз, Чун акурла, шел къведа ваз. VI Хемис югъ къведалди, адаз кьена кIандай, Ам ишедай, вичин чIарар чухвадай. Гаф акъатзамачир ачухдиз сивяй, Рахайлани залан-залан рахадай. Мукьвал-мукьвал къведай къуншид руш Зуьгьре, - Бес я, я вах, бес я, я чан вах Гуьлназ, Вун гьат хьанва вири халкьарин сиве. Бес я эхир, айиб гуда халкьди ваз Лугьуз, алахъдай ам секинариз, Гъиз жуьреба-жуьр секинардай мисалар. Гагь рушар галаз къведай ам кIвализ, Куьмек гудай храз гуьлуьт, гьебеяр. VII Гуьлназаз вири ибур язвай буш, Ада заландаказ чIугвадай ялар. Адаз ибур садни са кIус шадвал туш, Ада ажузвилел ийидай ялвар: -Вучиз зун гужуналди гуда гъуьлуьз? Зучиз гадарда кьван гъилерал зун цIуз? -Я чан вах, бес кIан хьайила бубадиз, Буржлу я чун чи чанарни гьадаз гуз. -Я рабби, вуна це ман заз са ажал! Эхи ийин чна бес гьикьван дердер?! Агакьармир вуна зун адан варцел, Ваз кьванни язух къведатIа зун эгер... VIII Ингье атана икьрар хьайи югъ хемис, Къурбанан кIвализ кIватI хьана инсанар. Атана кьве патайни мирес-варис, Гьаятда эцигна цIай кваз къажгъанар. КIвале гьатна фин-хтун, теспачавал, Сада партал куьз, сада чраз, ргаз, Акъатна аялрин гьарай, къалмакъал, Садбуру гьазуриз Гуьлназан жигьиз, Къунши рушар, кварарал ятар гъиз, Мад элкъвена яд гъиз кIамал хъфидай. Садбур къачуна къаб-къажах чуьхуьз, Садбуру къажгъандик цIаяр хъийидай. IX Садбуру Гуьлназ ийидай машгъулар, Садбур алахъдай ам ийиз чIагур. Вири шад яз ийиз ширин рахунар, Фин-хтун, хъуьруьн-рахун, са вургьавур. Къеце пад секин тир, тепейриз анжах Элкъвена янавай цифер чIулав. Бязи чкайрилай чкIиз гьар патахъ, Циф алатиз ачух жезвай экуь цав, Яваш гарун эсердал пешер хъипи Аватиз тарцин хилер жедай чуплах. Санал акваз къумбак кьуьгъверар рехи, ЦIийи къацар акьалт хьанай а патахъ X Кимелай хкаж хьана далдамрин ван, Хкаж хьана жегьилрин шад гьарай. И ванери зурзурна Гуьлназан чан, Зиз....з авуна сес акъатна япарай. Рушар, гадаяр кIватIал хьана кимел, ЦIийи зар-зиба алукIна вирида. Аялар акьалтиз чеб чпин винел, Кьуьзуьбур ацукьна кьакьан къерехра, Рушни гада жуьт-жуьт экечIиз кьуьлуьк, Элкъвез, чарх яз, эдебдалди кьуьлдай. Сад хкечIзамаз, квасади физ вилик, ГалчIурна масабур кьуьлуьник гъидай. XI Жибинда пул, партал алай жендекдал Девлетлу жегьилар эсиллагь хкечIдач. Кесибрин гадаяр акъвазда яргъал, Шабаш гвачиз мукьваривни эгечIдач. Хуьре Атлу-Ханан мукьва-кьилийри Гъана юркараллаз хейлах таратIар, Лепеяр гуз келегъайри, читери, АцIана Атлу-Ханан кьакьан къавар. Маса хуьрерайни таратI кьилеллаз Атана, кIватI хьана хейлах мугьманар, Къати ван чкIана хуьруьн кьуд патаз, Къизмишдаказ гатаз кимел далдамар. XII Шадвилелди фена югъ, нисин хьана, Мугьманарни вири кIвализ хтана. Хуьрени кьвед-пуд кас эвер гуз гьатна, Къунши, мукьва-кьилибурни хкана. Виридан вилик сифте кудай чуьквер, Ахпа винел якIар алаз куьк пулав Гъиз-хутахиз, арада къекъвез ленгер, Къажгъанар ргаз алахьна физ ялав, КIватI хьана алтIушна халкь десте-десте, Капашдал пулав нез, ийиз гьерекат. Агакь тийиз чимна ацIурна сиве, Мад хкидатIа акваз вили ийиз гуьзет. XIII Ингье хуьруьн кьиле авай кавха, фекьи, Суду, межевир, сухта ва агъсакъал, Халичаяр квай кIвале секинз кьилди Ацукьна кIвачер кIватIна хъуьцуьганрал, Гъана экIяна и мугьманрин вилик Рехи шалдин гьяркьуь, яргъи суфраяр, ЧIук-чIукна фу эцигна инихъ-анихъ, Гъана курарал куьк гьерен шурпаяр. Сивик хъвер кваз суфрадиз хьана мукьва, Къачуна вирида гъилера тIурар, Виридан сивяй бисмиллагь акъатна, Ахпа санал юзурна куьк пIузарар. XIV Фекьиди яна яваш кIалхандай уьгьуь, - Хъсан шурпа я, валлагь, им, машаллагь, Гаф авач авунатIани им нин гъили Лугьуз, алатна адалай темягьдин агь. - ГьинватIани им Кевсаран гъилин Шурпа я, масадалай им алакьич, Хуьрекар авуниз тай авач вичин,- Лугьуз, кавхадини элкъуьрна гьакI тIиш. Рахаз-рахаз куьтягьна абуру тIуьна, Вирида суфрадал хъивегьна тIурар, И арада чIигъна ракIар ахъайна, Гъана винел къаралай пулав - ашар. XV - Я кIвал къени хьайиди! - лагьана кавхади,- Ихьтин кар авайла, хабар ганачир куьз. Гила чун ацIурнава куьк шурпади, Пулав гила бес чна хъийида гьиниз? Гьамни неда ман,-лагьана Къурбана. Хъсан затIуниз руфуна гьамиша,- Лагьана фекьиди,- жерди язва чка. Вичин гъилевай тIур ашдал илисна, Къара тIурунал гъана вичин патаз, Пулавдик какадариз тIуьна судуди. -Ягъид текьейди, зун аквазвачни ваз? - Вун туьтIуьрди жегьеннемдин цIу куди. XVI Вирида дакIвадал тIуьна куьтягьна, Чпи чпел эцигна гьекь хьайи вилер. Ахпа фекьиди кIевиз са фатегьна, Вирида дуьа ийиз хкажна гъилер. Кимелай мад ван хъувуна далдамри - «Им сад» - лугьуз, гана гадайри къивер. - Им Аслан я гьарайзавайди яргъи,- Лугьуз, ахъа хьана абурун сивер. Ахпа кIвачел къарагъна Атлу-Хана Ацукьнавай фекьидихъ элкъуьрна чин. -Куьтягьин чна некягьни атIана. -ЯтIа гъуй,- лагьана фекьиди,- гичин. XVII Яд авай гичин гъана абурун юкьвал, Кьуна фекьиди ам вичин гъиле. Вири секин ацукьна чкайрал, Сессуз са лалвал кьуна кIвалин къене. -Гададин векил вун жедани, Атлу-Хан? - Лагьана фекьиди.-Бес рушан вуж хьуй? -Вуж жеда? Гьелбет, вичин буба Къурбан! - Лагьана судуди.- Рушал меслят гъуй. -За рушал меслят гъанва, я стха,- Лагьана Къурбана,- зи руш рази я. -Эхь ман,- лагьана кавхади.- Куьтягьа, КIамайди некягь атIудай фекьи я. XVIII ИкI къачуна кьве патан «разивилер», Фекьиди некягь атIана куьтягьна, Межлисда авайбуру кьуна гъилер, Мубаракиз чаррахдалди гелягьна. Аллагьди хийирдал дуьзмиш авурай Лугьуз, вири шадвилелди хъуьрена. Де гила абуру чпин кар авурай Лугьуз, къарагъна, экъечIна хъфена. Гуьлназ а паталлай кIвале ацукьна, ЧIарар чухваз лап аял хьиз ишедай. Рушар, им шадвилин шитвилер я гьа Лугьуз, къвалал къвазна адал хъуьредай XIX Саникайни буш хкат тийир фекьи Инкайни буш гъил гваз элкъвеначир. Инихъ-анихъ ишара ийиз кьили, ЗатI таганмаз къарагъна хъфеначир. Рушан жигьизрикай хъсан гьебеяр Фекьиди хкудна вичиз къачуна, Кавхадизни гана цIару журабар, Ахпа чкадилай кIвачел къудгъунна, Яваш-яваш «эдеблу» къачуз камар, ЭкъечIна алатна абур а патахъ, Чпи къачур журабарни гьебеяр Кутуна ластик валчагърин кьулак. XX Югъ акъатна, мичIи хьана гьар са пад, Халкь чкIана, далдамчияр хтана; Квасади тикрар хъувуна садра мад: - Няниз дем жеда, жемятар! - лагьана. Далдамчийри нагьар авуна, хъвана, ЭкъечIна хъфена чпин кIвалериз. КIвале ацукьна са тIимил ял яна, Хьайи гьалар лугьуз чпин хизанриз. Зуьрнечийрин пIузарар дакIунвай, Авачир рахазни са гзаф ашкъи, Хъуькъверни абурун михьиз къувунавай, Алчудардай кьван кьил, тIазвай гарданни. XXI Виле акьур тIуб такваз мичIи тир йиф, Гьарнихъай акьалтна чIулав-чIуллаввал. Хуьруьн къене гьатна къалин чилин циф, Аквазвачир вилик квай еке кIвал. Кимелай садлагьана хьана сесер, Аялрин къалмакъал, катун-чукурун, Кьакьан лашарал кана гум кваз эквер, Санлай акьалтна лап еке гулар цIун. ШуькIуь къати ван акъатна зуьрнедай, Башламишна гьарнихъай халкьар хквез, Гьар магьледай гуьтIуь дар тир ккIарай Тадивилел рушарни гадаяр къвез. XXII Жуьт-жуьт хьана хкадриз ийиз кьуьлер, Бязан акьалдриз гьуррадин къати ван, Яна эчIез гадайри гужлу гъилер, Биши хуьрел акьалдарна пехъи чан. Гадайри шабаш гудайла рушариз, Зуьрнечиди элкъуьриз юзурдай кьил, Пелел алкIурай лацу кьве шагьидиз Яру хьана чир жез, хъуьрез жедай вил. Зуьрнечидин пелел акIурайла пул, Ада куз-куз ширин макьамар ядай. Тагайлахъди кефияр хьана юхсул, Зуьрнеди векъи ванцел гьакI гьарайдай. XXIII АкьалтIна дем, алатна йиф, хьана югъ, Квахьна цифер, атана лап чими рагъ. Чилерни гьакI алатна физ кьезил бугъг Кьураз, лацу хьана жезвай таптагь. Далдамар гьеле гатазмай кимел, АлтIушна гьарнихъай бул-бул паб-аял. Квасади гьарайда атайд лугьуз сивел, Шаддаказ кьуьл ийиз, физ инал-анал. Къурбанан кIвале ава гьарай-эвер, Гуьлназ шехьиз, садбуру ам машгъулриз,, Гъилик гьазурна вири адан шейэр, Свас тухуз къведай чамарар гуьзетиз. XXIV Ингье Гуьлназ акьадарна балкIандал, Чина туна цIилер квай яру дуьгуьр. Далдамчийрини кьилер кьуна цавал, Маса макьам яна, тамашзавай хуьр. БалкIандин вилик акъвазна енге вах, Ам шад тир, хъуьрез къалурдай сарар, Гъиле синида кьуна куькIвей чирагъ, Къваларив къвазна балкIанрал чамарар- Къурбанни Гуьлназан кьуьзуь тир диде Вилерлай накъвар къвез яваш ишена, Адан ифей гъил кьуна чпин гъиле, Хъсан сефер хьуй ваз лугьуз элкъвена. XXV Гуьлназ тухвана куьчедин юкьвай гъуз, Элкъвена гьарнихъ чамарар галаз. Гуьгъуьнални яцар кутIуна тухуз Шейэр авай аскIан араба алаз. Ам кьил вилик гъиз, кьулухъди вахчуз, Уьгьуь ягъиз, уьгьуь ягъиз ишедай. Шадвилин шитвал я лугьуз, халкьариз Къариб акваз, айибар гуз хъуьредай. Амма цIай кваз ргазвай Гуьлназан рикIг Вичихъ вуч хьанватIа акъат тийиз кьил. Вич гьиниз тухузватIа ва гьинай гьикI Чизмачиз, акьалнавай ада кьве вил. XXVI Варцел хтайла чаму яна тфенг, Гуьлназ цавариз акъатна кухунна. Къавун чIередилай куьлуь лацу пулар Зигъригъдалди Гуьлназан кьилел къвана. Цеквер хьтин алтIуш хьана аялар, Пулар кIватIиз сада садаз басрух гуз, Пацарал тIушунна ккIавай кьарар, Сада садан гъиляй эцягъиз вахчуз. Гуьлназ яваш балкIандилай авудна, КIвализ хутахна кьуна гъилерикай. Папари, рушари кIвале са ван туна, Шадвилел хкадриз, са гьарай-вургьай. Къапудай къенез гьахьдайлахъди Гуьлназ, Къарид гъана кутуна кIвачерик къаб. КIвач гьалчна Гуьлназав а къаб туна хаз, Хьурай лугьуз кIвале берекатлу паб. XXVII Ам хутахна чина дуьгуьрни амаз КIвалин пата ченехдал акъвазарна, Рушари элкъвез гьадал зилдик кутаз, Севтиналди ширин манияр яна: Щийи сусаз ирид хва хьуй, Перизада, перизада. Куркур хьтин тек са руш хьуй, Перизада, перизада. Гуьлназ дуьгуьрдин кIаник цIразвай. Адахъ амачир кIвачел акъваздай мумкин, РикI къене бекьер-бекьер чразвай, Чнлиз килигнз акъвазна сефил чин. Ахварин хиялдиз фейиди хьиз жез, РикIел хквезвай адан чи Магьамад, Гагь вилерай авахьна физ накъвар къвез, МичIи хиялри тухун хъийидай мад. XXVIII Нисинлай экъечIна куьчедиз чамар, Башламишна балкIанраллаз чукуриз, МискIиндин тарцел акьахна далдамар, Зуьрнейрин къати ванци яб къазуниз. ЦIусад балкIан сад садан гуьгъуьналлаз Ахъа хьана цава къекъвез къирмажар, БалкIанрин къвалак вегьез гарданар кьаз, Чилелай вахчуз къвалак вегьез пулар. Паб, аял, гъвечIи-чIехи хкаж хьана Кьакьан цларал, къаварин чIерейрал, Пагь атIана вири кIвачел кьурана. Сесер кьурана вилер алаз гьабурал. XXIX Али сев хьиз къатканвай къуншид кIвале, Ам шад тир авачиз са дерт, я гъам. Анжах са фикир авай адан кьиле - МичIи хьана вири секин хьун тир ам. Къунши Хана чирдай адаз гьа шартIар, ГьикI хъфена, вуч авуна кIандатIа. Гьа... гьа... гьа... ийиз метIез яз капар, Шадвилелди хъуьрер ийидай ада. Са патахъай адаз кIандай мичIи хьун, Тадиз хъфин паталди сусан мукьув. Са патахъай регъуьдай кIвализ хтун, Сив кьакьуниз-кьакьуниз чIагурдай жув. XXX МичIи хьана, куьтягь хьана демерни, Михьиз секин хьана хуьр, амачиз ван. ЭкъечIна хъфена кIвализ Алини, Кьил лап гижи хьана сифтедай адан. Ам хъфена сифте бубадин кьилив, Салам гана адан къвалав ацукьна. Яр къекъифна сифте Алидин чинив, Регъуьз-регъуьз ам бубадал алукьна: - Буба... бу... ба...зун хъфидани гила, Заз кIвализ хъфиз ихтияр гузвани на? - Чилиз килигиз, вилер гьакI игисна, Атлу-Ханавай хабар кьуна ада. XXXI - Хлад, чан хва,- лагьана Атлу-Ханди,- Хлад, амма жув ужуздиз къалурмир. Ам чIурукIа вердишнава къабанди, Килиг гьа, адав жуван серфе вугумир. Ваъ,- лагьана Алиди,- зун аял туш. -Чан хва, килиг, сифте физ кичI тагайтIа... -Вуч-е, за ам кукIварда, дангъуздин руш! -Ваз фу жагъич, хъуьтуьлвилел рахайтIа. Хлад, чан хва, ада авур макьамар Асланди хьиз адан вилерай хкваш. Кьин кьаз тур, ахпа акьала ракIар, Ахпа иердаказ гваз агахьа лаш! XXXII Ингье ам хтана сусан патав, Гуьлназ акъвазнава кIвалин патавай. Адалай алахьна гул-гул хьана ялав, ДакIардин хъиткьеррай къвезвай къайи къай. Санал эцигнавай ада гъайи шейэр: Сандух, лиген, лампа, гьебеяр, тиян. Санал вегьенва цIийи читин месер. Нарагьатвилиз аватна адан чан. РакIарихъ яб гуз акъвазнавай енге, Ам ракIарин дар жигъиррай килигдай. Адаз аквазва Али къекъвез кIвале, Рахадайла яб ракIарал эцигдай. XXXIII Алиди акъудна Гуьлназан чинай, Ягьанатдал туьнтвилелди лагьана: -Дангъуздин руш, гила гьиниз фида инай, Ви Магьамадабур бес гила гьикI хьана?! Гуьлназай акъатнач гьич винел са сес, Ам чилиз килигиз гьакI кьурана, Заландиз къачуна жигерри нефес, Чиникай гъуз къайи гьекьер атана. Адаз белки гафарин ван къвезмачир, Ам къанавай кумачирди хьиз чан. Алидиз а «илихунар» чидачир, Ада къалдай мадни пис хкажна ван. XXXIV -Къабандин руш, за ваз лугьузвачни? Вучиз вуна куьтI акъудзавач винел? - Къавукай хкудна шутIум са лашни, Али хъел кваз тепилмиш хьана адал. Гуьлназаз гьикI хьанатIани чир хьанач, Адан бедендиз гьарданбир тIар жедай, Маса крар адан рикIел хтанач. Анжах лашун сес япариз ван къведай, Гатунивай вич тух хьайила галатна, Ам къекъечIна месерал ацукьна, - Це,-лагьана,-недай вуч гъанватIана! - Гуьлназаз кIевиз эмирдал буйругъна. XXXV Гуьлназа явашдиз ахъайна сандух, Акъудна гугана шуьреяр, верчер. Алиди тIуьна иер жедалди тух, Зурзаз-зурзаз сивел къвез яцIу гъилер. Гьадлай кьулухъ мад гьикI хьанатIа Гуьлназ. Чидач, анжах ам ахварай ишедай. ГьакI хиялда: еке са севре къвез ТIушуна бугъмишзавайди хьиз жедай. Пакамахъди ахъа авурла вилер, КIвалин кьулал аватнавай ракъин экв, ТIазвай адан михьиз кIвачерни гъилер, КукIвар хьанвай тIал гьатна михьиз жендек. XXXVI Атана ракIарихъ Алидин диде, Къарагъ лугьуз эвер гана абуруз. Гуьлназ перишандиз кьил туна чиле Акъвазна, вилерай шел къвез, чин чIуруз. Ахпа акъудна ам къавун чIередал, Михьиз туна мехъерик кьацIай къапар, Вилерин кIанер хьанвай адан чIулав, Вили хьанвай михьиз хъуькъверни чинар. Чиник кумачир адан куьгьне рангар. Кьурай пеш хьиз хьанвай ам хъипи, Фитедивди кIевирна вичин чинар, Ацукьна, къажгъанар михьдай гъили. XXXVII Пакад къуз экъечIна ам хуьруьз-кIвализ, Халкьди алтIушна мубарак ийидай, Квар къуьнуьз къачуна кIамарални физ, Яваш-яваш кьвед-пуд сефер яд гъидай. Адал алтIушна жегьил сусар, рушар, Хъуьрез-хъуьрез гьар жуьре ихтилатардай, Хьайи крар вири кьаз абуру хабар, Ахпа чпел атайбурни ахъайдай. Фена икI, алатна хейлин йикъар, Гьаваярни къвердавай дегиш хьана. Къвана живер, акъатна мекьи къаяр, Жив цавара къугъуриз кьуьд атана. XXXVIII Гуьлназ пакамлай нянал са кIвачеллаз, Жанавур хьиз залан кIвалахдал жедай, КIвалевай батрачка Селемни галаз Куткундалди цIерид малдин фид кядай. Абуруз муьхцяй алафар гъиз кутадай, Йикъа кьве сефер яд гъиз кIамал фидай, Шеледалди кIарас чIугвадай тамай, Кьвед-пудбура маларни кIамал гъидай. КIвалер жигидай, асундай, михьидай, Хьрак фена хейлах фуни чрадай. Klapac хадай, къулара цIай хъийидай, КукIвар хьайди расдай, гуьлуьт храдай. XXXIX И азиятрик фена хейлах уьмуьр, Малди хьиз Алидин кIвале кIвалахиз, Лугьуз тежез садазни и залан сир, Мукьвал-мукьвал Алиди гатаз-ягъиз. Са жизвидилай ийидай адаз туьгьмет, Гишила-мекьила авай буба Къурбан, Аквадачир и кIвале зерре гьуьрмет, Тараллай пеш хьиз кьуразвай адан чан. Тухвилел са кьас фуни нез тадачир, Гьикьван неда лугьуз ийидай къехуьн, Гуьлназан мукьвабур атун кIандачир, Сад атайла душмандиз хьиз чIурдай чин. XL Атлу-Ханди гъиле гьатай пул, техил КIеви ийидай цлан хъиткьерра, кIатIара, Кягъиз тадачир амай хизанрив гъил, НикIер, малар акваз жедай ахварай. Техилдивди ацIурдай ада кIатIар, АцIудачир эсиллагь адан вилер, Атанамаз кесибриз гишин гатфар, Кьулухъ къачудай ада малар, никIер. Цан цунин, векь ягъунин ва я гвен гуьнин ШартIуналди вугудай лежберрив буржар, Кесиб лежбер гьалдриз кIвалахдал вичин, Гад атайла къахчудай бул магьсулар. XLI Къурбана къачур Атлу-Хандивай пул Гъиляй-тупIай авадарна куьтягьна, Мад ичIи хьун хъувурлахъди вичин гъил, Техил бурж кIанз Атлу-Ханал алахъна. Эвел сефер адаз гьатна са рипе, Мад сефер буш гъилер гваз элкъвена. Техилдин гаф кьурлахъди ада сиве, Атлу-Хан рахшанд авуна хъуьрена: - Амач, къавум, зазни бегьем недайди, Чизвач гьеле чунни акьалтдатIа гатал, Ваз зун сивихъ кьван ацIанвай хьиз яни, Са-сад къвез алтIушзава вири зал... XLII Къурбанан кефи хана и сеферда, Ам элкъвена хъел кваз хъфена кIвализ, Ргаз пехъи хъилелди гьакI ичерда, Вичиз гайи жаваб лагьана къаридиз. Атлу-Хандихъ хейлах техил авайди Адаз Гуьлназа лагьана чизвай. Къуьлуьхъ ада гзаф затI къачузвайди Халкьарини ихтилатар ийизвай. «Ви тахсир авач, Атлу-Хан, за гьикIин,- Фикирна ада,- ваз руш гайи зиди я. Чиз-чиз и мурдар нефсер девлетлуйрин ГатIуна. Ам квел гьалтай югъ кьейид я». XL III Гьа и къалай башламишна чи Къурбан ТIимил къана хьиз акъвазна адавай. И гьалари пис тIарна рикIиз адан, Эхь-ундай килигиз вилер кIаникай. ИкI хьунухь вуч къайгъу я Атлу-Хандиз, Ам са куьнални тушир адахъ муьгьтеж, ГьикI хьайитIани муьгьтеж жериди вичиз Чиз, адакай къведачир са гъвелни хъел, Кесибар, акваз ихьтин чиркин гьалар, Девлетлуйрин гъиляй ажуз хьанвай, Эхиз тежер абурун къати истисмар, Сивихъ кьадар хъилелди ацIанвай.. XLIV Абуру сакIани тахьайла чпивай, ЦIаяр ядай девлетлуйрин маркариз, Я яващдиз илихна хьиз чинеба, ТукIваз зиян гудай абурун малариз. Гзаф вахтара ачухдиз къалар жедай, Кесибар къудгъундай абурун винел. Амма хуьруьз масанай нуькерар къведай, Бала гъидай мад кесибрал чпел. Кавхади еке туьнбуьгьар ийидай, Бязибуруз дустагърал къурхуяр гудай, Фекьиди вязиз къуръанд аят гъидай, «Квез аллагьди бала гуда!» - лугьудай. ВАД ЛУГЬУР кьил I Магьамад секин хьанвай Бакуда, Къати азиятра кIвалахиз югъ-йиф. Гьар къуз гьал чIуру жез нече-шумудра, Пака къуз алатай югъ чIугваз гьайиф. Дуланажагъ къвердавай хьана кIеви, Шейэрин къиметар виниз акъатна. Гьатна фялеяр са ажуз къа вири, Гур тIимил мажибни кIвачик аватна. Дуланмиш жез амачир са кIус мумкин, Уьмуьр къвердавай дарвиле гьатзавай, Авайбур хуьре майишат тIимил чпин Рашут вахчуз гьерекатдал катзавай. II Магьамадаз я хуьр авайд туш, я кIвал, Ам виш агъзуррал амай фялеяр хъиз Аламукьна гьа вич алай чкадал, Гишила-мекьила гьакI кIвалах ийиз. Хуьряй атай муькуь гадаяр вири ЭкъечIна хъфенвай хуьруьз фадлай. Магьамад тек амукьна ина, йигъи Казармада урус фялейрин юкьва. Фена йикъар, ам абурув хьана вердиш, Чирна чIалар, рахаз, хъуьрез эгечIна. Виридахъ галаз хьана ам таниш. Виликан дар рамкайрай экъечIна. III КIвалахдилай хтайла казармада Фялеяр наразивилел рахадай: «Им уьмуьр туш, им итимдиз закьум я»,- Лугьуз, себ гуз пехъи хъилев дакIвадай. «Пакамлай няналди кIвалах авурла, Тухвилел недай фуни жагъизвач, Багьавал икьван виниз хкажурла, Мажибар бес вучиз виниз ийизвач?! Авач чаз экъечIна рахаз ихтияр, Гьукуматди чун кицIерай кьазава. И крар къалурайла чун, фялеяр, Полицияди кьаз тухуз гатазва». IV «ИкI виже къведач, юлдаш фялеяр, Къачуна кIанда чна чаз инсанвал. Пачагьди ийида лугьуз дявеяр, Заланвилер вучиз вегьеда кьван чал». Мядендани гъил фидачир кIвалахал. Фялеяр кIанз-такIаз кардив эгечIдай, Астарший акурла кIватIал жез кардал, Алатайла гьарма санихъ къекъечIдай. Гъиле гьатзамаз са тIимил кьван ферсет, КIватI хьана рахадай и гьаларикай, Садбуру гьарнихъ килигиз ийидай гуьзет, Кас-мас къведатIа вилив хуьз къваларихъай. V Са къуз Магьамад чими ийиз гъилер Къазанханадиз фейлахъди, ина КIватI хьанвай хейлах эллер, Залан са гьал аваз виридан чина. Адаз течир кьурай, яхун са итим Гъил югъуриз тадиз-тадиз рахадай, Ахъаяйла къазанханадин рикIин, Сес атIана, илих хьана кьурадай. Халкьди къазанрин гургурдин арада Адан гафариз дикъетдал яб гудай, «Дуьз я, и гьал яргъал фейитIа пара, Шаксуз, чун вири рекьида»,- лугьудай. VI Магьамад къазандин мукьув акъвазна, Дикъетдалди рахазвайдаз яб гана. Ада вичин кьил виликди акъажна, КIватI хьанвай халкьдиз явашди лагьана: -«Юлдашар, фялеяр, икI виже къведач, Чун къван туш, вири хьтин инсанар я. Ракьувайни эхир икI давам жедач. Чун къванни туш, вири хьтин ксар я. Чна тIалаб ийин артухарун мажиб, КIвалахдин югъ кьезилна агъуз авун. Чаз инсанвилел дуланмиш жер мензил, Вахт-вахтунда наградар, куьмекар гун». VII Идлай гуьгъуьниз шумуд югъ алатна, Гзаф чIуру тир фялейрин гьалар, Виридан чинра заланвилер гьатна, Акурдаз жедай тирди хьиз абур якIвар» Са къуз ам мяденда къекъведайла, Са буругъдай атана инсанрин ван. Акван лагьана ина вуч аватIа, Финиф рикIел акьалт хьана Магьамадан. Ам буругъдиз гьахьайла, ина ва-цIуд Алчуд хьана кIватI хьанавай фялеяр, Ибрук тийижирбур квай адаз кьвед-пуд. И мядендай тушир абурун тегьерар. VIII Магьамад гьахьзамаз буругъдин къенез, Абур ихтилат атIана акъвазна, Вилерин ишараярна чпи чпиз, Камар тIимил кьулухъди хьиз акъажна. - Вуч хабар я? - лагьана сада адаз. Магьамада винелди акъуднач са сес, Килигна казармад юлдаш Иваназ, Заланз-заланз къачуна ада нефес. «Это свой»,- жаваб гана Ивана, Магьамадан кьацIай къуьнел эцигна гъил, -«Магьамад, садазни чир тахьурай гьа!» - Лугьуз, Магьамадахъ элкъуьрна ада кьил. IX Ибуру рахунар ийизвай чинеба, Юлдашар, и гьалар виже къвеч лугьуз, Тван чна фялеяр вири гъавурда, КIвалахдал къвен тийирвал вири са къуз. Чаз чи зегьметдив кьадай мажиб гурай, Чаз яшамиш жер мензилар эциграй, КIвалахдин югъ кьве сят агъуз авурай, Кьилеллайбур чи гьалариз килиграй... Фялейрин делегатри гай тIалабунар Хузаинрин советди гьич кьабулнач, Гужунал акъудна акьална ракIар, Са гаф кьванни абурув луькIуьн хъувунач. X Гьа и къара фялейриз хьана ван Фабрикада хьун фялейрин забастовка. Мядендин фялейрал акьалт хьана чан, Виридак шадвилин эсер кткана. Магьамадазни и кар хьана бегенмиш: -Къуй вири фялейри гьакIа авурай, Чун ийизвай икьван инсафсуз эзмиш И харапIаяр цIаяр яна курай. Казармада ийиз и ихтилатар, Фялейрик къаних гьерекат кткидай, Пакамахъни кIанзни-такIанз къачуз камар. Дустагъдиз фирди хьиз, кIвалахдал фидай. XI Январдин пис мекьи са югъ тир ими, Гуввуналди къекъвез къайи кулакар, ЧукIулди хьиз атIудай хци къаю, Къугъваз цава куьлуь живед цIерекIвар. Мумкин тушир кIваляй экъечIун дуьздал, Мекьивили кукIурнавай къван къванцик, Инсандин сивяй акъатдачир са чIал, ЧIагурдай фул кткана кIвачик, гъилик. Мазутди кьур турбадик хукIурла гъил, МукIратIдал атIузвайди хьиз пис кудай, Чина акьурла къай, лап элкъуьрдай кьил КIвачин тупIар къана къаю тухудай. XII Цавун чин акъвазнавай гьакьван чIуруз, Акьалтна сад хьтин тахта чIулав циф, Буругъри чIакь-чIакь ийиз, гьакI сесер гуз, ЧIугваз гатун чими ракъинин гьайиф. Гьуьл акъвазнавай къизмиш, пехъи хьана, Алчуд жез, лепеяр гуз, къерех ягъиз. Винел гишин къушар къекъвез гьакI къана, Цик акатиз, хкатиз юкъуз, йифиз. Къай галукьайла шалманрихъ, симерихъ, Гуьв-гуьв ванцелди макьамар ийидай, Инсандин чIарар хьана гьакI мих-мих, Чинризни къаю къацу рангар гъидай. XIII И къуз кIвалах ийизвай мяденда Сад буру аралухда ачух къаял, Садбур ацукьда тартардин будкада, Садбуру эгъуьнзавай къуюдин сивел. Къад кас авай Магьамад квай дестеда. Абуру ийизвай аралухда кIвалах, Гъилера аваз гьяркьуь лопатка, тачка, НафтIадиз гьамбар кьазвай буругъд къвалахъ. Абур сас-сарал алукьиз мекьила, Къиздирма акатайди хьиз зурзадай, Къайи гъилериз хьухь гуз мукьва-мукьва, КIвачер чилел гьалчдай, залан рахадай. XIV Къазанханади яна са сиристав, Бязи фялеяр хьана идал мягьтел. Им тушир адетдалди ядай чIав, Гьеле хейлин вахт амазмай нисинал. Са геренлай акъваз хьана буругъар, Келлечархар мад элкъуьн хъувунач, АтIана къазанханайринни гумар, Мастерскойрини кIвалах авунач. Десте-десте фялеяр кIватI хьана, Магьамадабурни къачуна тухвана Мастерскойда собрание ахъайна, Хейлах фялеяр экъечIиз рахана. XV - Юлдашар, кьабулзавач чи тIалабар, Чна къе малумарда забастовка! Кадра, юлдашар, вирида кIвалахар, Гьич са касни къвемир мядендиз пака! Фялеяр вири гьуррадив чкIана, Десте-десте хъфена абур кIвалериз, Мяден яд атIай регъв хьиз гьакI къана, Санални фяле аквачир вилериз. Анжах къапуйрал къаравулар алай, Къазандай акъатдай тIимил-тIимил пар. Перкешикар инихъ-анихъ къекъведай, Гъилер хъуьчIуьк кваз, куьрсарна япар. XVI Конторда гьатна къати гьарай-эвер, Телефонар авуна гьар са патахъ, Эвелдай хабар гайила - забастовка, Правлищик ягъанач абурун чIалахъ. Тадиз атана акъатна мядендиз Хозяин, правлищик файтунра аваз, Эвер гана контордиз перкешикриз, Башламишна абурувай хабарар кьаз. ЭкъечIна мядендиз килигна абур, Амма мяден акъвазнавай лал кьена. Хозяиндин чин хьана пара пис чIур, Акьахна тадиз шегьердиз хъфена. XVII Пакад къуз садни мядендиз экъечIнач. Вири ацукьна чпин казармайра. Фялеяр чеб чпивай гьич къекъечIнач, Собранияр эверна абуру гьарна. Нисин жерла казармайрин гьаятдиз Атана акъат хьана кьвед-пуд файтун. Хозяинар эвичIна тадиз-тадиз, КIан хьана абуруз казармайриз гьахьун. Амма казармайрай къвезвай ктIай ни, Хозяиндивай къачуз хьанач нефес. КIватI хьурай вини казармада вири Лугьуз, винел акъат хьана адан сес. XVIII Еке казарма ацIанвай фялейрив, Хозяйин, правлищик ва масабур. ЛупI-лупI ийиз ири къацу вилерив, Хозяинди пIузар авуна зурзур: - Фялеяр, куьне вучиз кIвалахзавач? Вучиз кIвалах кадарнава куьне икI? ТахьайтIа квев мяденда вуж кьазвач? Заз куьз лагьанач, куь гьалар ятIа гьикI? -Вун чахъ галаз эсиллагь рахазвач, Чи тIалабнар куьне садран кьабулнач. На лугьуди, ваз чи гьалар аквазвач, Ни арзаяр бес ваз вучиз акунач?! XIX -Заз чидач, куь эхир метлеб вуч ятIа, Куь дерди-бала вуч ятIа, лагь инал. Лагь, квез вуч са такIан кар хьанатIа, Акъвазна, къуччагъри хьиз икI чин-чинал,- Лугьуз, хозяиндин чин хьана яру, Ам секинвилел фялейриз килигна. Фялейри садбуру элкъуьрна далу, Рахшанддалди адахъ гафар гилигна. -Ваз аквазвани чи мензилдин гьалар, Чун ина чилел къаткиз, къарагъзава. Тежер кьван чIуру я чи кIвалахдин шартIар,- Лагьана къизмишвилелди Ивана. XX -Чи мажибар виниз ая виридаз, КIвалахдин югъни ая тIимил куьруь. Кьилеллайбур инсан хьиз килиграй чаз,- Лугьуз, вилик экъечIна Бархударни. -Къиметар къвердавай,- лагьана сада, Гьич такурди хьиз виниз акъатзава. Чун ава мал хьиз гишила, мекьила, Къвердавай чи гьалар дарда гьатзава. -Чи папар, аялар гишила ава,- Лагьана туьнтвилелди са масада. - Чи аялар тIветIер хьиз къирмиш жезва,- Лугьуз, хъувуна мад сада алава. XXI Хозяинри яб гана абуруз хейлах, Ахпа кьилеллай цилиндр дуьзарна, Чин элкъуьриз вичин гагь и патахъ, а патахъ: Хъуьтуьлвилел фялейриз лагьана: - Куь тIалабунар чна кьабул авуна, Садлагьана са карни гьич жедай туш. Квез мажибар чна виниз хъувунва, Куь тIалабнар ракъурзавач чна буш. Бес вучда кьван, дяведин вахт я ими, Гьелбетда, виридал заланвал гьалтда. Мукьвара хъсан жеда гьалар вири, Дявеярни и мукьвара акьалтIда. Хлад вири мядендиз кIвалах ийиз, Чна куь тIалабнар таъмин ийида. Шумуд йис я куьне ина къуллугъиз, Куь гьаларни чна хъсан хъийида. Хлад, хлад, хваяр, исятда мядендиз, Зун куь арзайриз тадиз килигда, Мукьвара чна квез яшамиш хьуниз Мяденда цIийи мензилар эцигда. XXII - Мажибар куь кьвед-пуд югъ я хкажна, Мукьвара квез наградарни гузва, Куьне икI ийидай са кар авача! Лагьана правлищикди, - эхь, гузва. - Хлад кIвалахдал,- лагьана мастерри, - Икьван гагьд хьиз гьуьрметдал дуланмиш хьухь, Дерди-бала вири жувахъ кIватI хьайи Фена правлищикдихъ галаз рахух... Абур экъечIна акьахна файтунра, Элкъвена кьулухъ гьат хъувуна рекье. Гужлудаказ фялейрин арада Жуьреба-жуьр рахунар гьат хьана кIвале. XXIII Садбуру лагьана кардал хъфидач, Бязибуру лагьана чун хъфида, Бязибур акъвазна, куьтIни авунач. Кьуьзуьбуру лагьана: -- Чна ийида. Виниз хьиз мажиб квайбур хъфена, ЧIехи пай гьакI казармада амукьна, Са бязибур лап дериндай хъуьрена, Чун гьикI хьуй лугьуз чеб чпел алукьна. Магьамадни акъвазна казармада, Ада авуна са пара хиялар, Вучд лугьуз ам Иванал алукьна, Иван лагьана: «Акъваз, гадаяр!» XXIV Пакад къуз мад атана казармадиз Мядендин правлищикни бухгалтер, Хъуьтуьлвилелди лагьана фялейриз: - Чан рухваяр, бес я, икI ийимир. Хозяинди хкажна куь мажибар. Квез мад процентарни гудайвал я. Ингье бухгалтерди кхьизва наградар, И йикъара банкуниз ракъурдайвал я. Фялеяр вири хъфена кIвалахдал, Мад мядендал акьалт хъувуна гумар, Гум акьалтна карханайрин гурмагърал, Акьал хьана залан кIашарин ванер. XXV И вахтунлай алатна хейлах йикъар, Амма дуланажагъ хьана мадни пис, Буш амукьна хозяиндин икьрарар, Алдатмишун вирида авуна гьисс. Фялейри мад къал къачуна хъилелди, Башламишна чинеба кIвалах ийиз, КIватIал жез буругъра уьтквемвилелди Фялеяр кIватIиз, собранияр ийиз. Амма мяденда гьат хьана жасусар, Абур гьатдай даим фялейрин геле. Фялейриз авачир иникай хабар, Гьабурни чеб хьтин гьисабдай фяле. XXVI Са къуз фялеяр кIватI хьайила буругъда, Жасусди полициядиз гана хабар. Сагъ са отряд полицияр атана, Элкуьрна гьарнихъай кьуна фялеяр. Буругъдавай фялейрикай ирид кас Кутуна вилик постуниз тухвана. Магьамадни гьабурун арада аваз Гваз тухвана, полицияда гьат хьана, Абур ацукьарна кьилдин камерра, Сагъ суткада са кьасни фу тагана, Канцелярдиз гьана пака нисинлай Магьамадавай хабарар кьаз рахана. XXVII Полицмейстер ацукьна кабинетда, Столдал эцигна маузер тапанчи: -Ви тIвар вуж я,- хабар кьуна адавай,- Вахъ хуьре мукьвабур-затIар авани? Магьамада жаваб ганач адаз сифте. -Жаваб це, гьайван! - лагьана адаз мад, Тапанчи кьуна полицмейстерди гъиле. ЦIай хьиз яру хьана ахпа Магьамад. -Захъ касни авач! - хъилелди гана жаваб,- Зи тIвар Магьамад я, зи тIвар Магьамад! -Магьамад! - лагьана полицмейстерди,- Гьайван, вуна зи чIалаз гузвани яб! XXVIII -Куьне а буругъда вуч ийизвай? -Чна ана ийизвай ихтилатар. -Куьне ихтилатариз вуч лугьузвай? -Чна лугьузвай хкажрай мажибар. -Дуьз лагь, мурдар! Дуьз лагь, вучиз кIватI хьанва? Мад забастовка ийиз кIанзавайни? Агьа! Социалистар хьанвай квекай! И къара мядендиз патай къвезвайни? Дуьз лагь, вуж я и крар ийизвайбур, Ни алудзава фялеяр рекьелай? Лагь кван, вуж ятIа аниз къвезвайбур? Вунни и кардик квалда Ивана! XXIX Магьамад акъвазна хейлах илихна. -Чидач заз! - жаваб гана ада ахпа. ГьикI чидач ваз? Тапарар куьзда вуна? Заз дуьз жаваб це, мурдар гьайвандин хва! -Чидач заз, чи мядендиз кас атайд туш! Фялейриз чпиз чизва ийидай кар. Вунани зегьмет чIугвазва гьакIа буш,- Лугьуз, Магьамада илисна сарар. Полицмейстерди чуькьвена кунупка, Вич садлагьана тик кIвачел къарагъна, Вилериз авудна хьиз тIимил шапка, Магьамадан чин са шумуд гъуту яна. XXX Магьамадан кьил элкъвена гьакI регъв хьтин, Вилерикай карагна цIару цIарапIар. Нерикай иви кIвахьзавай, чIулав чин Алчуд хьана хайиди хьиз кIарабар. Генани буш тахьана хкажна гъуд. Ам полицмейстердал тепилмиш хьана, Амма кьулухъай атана мад кьвёд-пуд, Полицайри ам кьулухъ хутхвана. - Твах зимидиз! - лагьана кIевиз ада,- КIвачин кIанер-кIанер гатут тIвалунал. Мад са гъуд эцяйна Магьамадан кьама, Татабарна ракIара эцяна пел. XXXI Магьамад зимидиз хутахдайлахъди, Коридордай Иван гъизвай кIвализ. Ивана: - Гатанани вун гьайванри! - Лугьуз, эвер гана Магьамадаз кIевиз. Магьамад хутахна абуру зимидиз Рекьерани кьама гъутар эцяна. Ам ярхарна, кьецIила кIвачериз Хейлахди гьакI гьарагъар физ тIвал яна. Магьамада малди хьиз кIевиз гьарайдай, Гагь хъилелди къизмиш хьана себ гудай, Себ гайила абуру мадни кIевиз ядай, ЦIу хьиз тIвалуни кIвачин кIанер кудай. XXXII Ахпа агална ракIар экъечIна чеб, Ялгъуздаказ туна ана Магьамад. Магьамада кIанелай кукIвал гана себ, Вилерилай атана накъвар адан мад. «Гила,- фикирна ада,- кесиб Иван Тухвана, зун хьиз кIвале гатазва. Гъилералди кутIурзава адан чан, Сада ягъиз, муькуьбуру ам кьазва. Чун са кас туш, вири ава ирид кас, Виридан кьилел и писликвал гъида. Дмитридиз инсаф авурай са кьас, ТахьайтIа ам, нахуш итим, рекьида». XXXIII Йифиз амукьна ам мичIи камерда, Мекьила къат хьана, кьарай къведачир. ТIал гьатна эзмишарнавай кIвачера, Я къарагъна къекъвезни гьич жедачир. «Вучиз я и крар,- фикирдай ада,- Гишинни чаз хьайила, гатунни авун. Вучиз садбур хъсан дуланмиш жеда, Вуч себеб я муькуьбуруз гьакьи тахьун. Вучиз вири фяле халкьар къарагъдач, Жедачни кьван и залумар терг ийиз, Вучиз вири крар жуван гъиле кьадач, Жедачни залумар терг ийиз - рекьиз». XXXIV Магьамадан амай юлдашарни ана Гатана камерриз кадар хъувуна. Дегиш хьана рангар вирибурун чина, Вили хьана, чуьруьтмишна, къувуна, Полицмейстер вичин кIвале ацукьна, Хъваз, кеф чIугваз гатунрихъ къачур гьахъ Еке стол няметривди ачухна, Гуьрчег халаяр ацукьна кьве патахъ... Дуьньяд винел вири алем ксана, Амма фялейриз атанач ахвар. Вири йифиз казармайриз чкIана, Хьайи кардикай виридаз гана хабар. XXXV Пакамахъни фад къарагъна гьар патахъ ЧкIана актив, большевик фялеяр, -КIвалахмир, дустагъар тавунмаз ахъа,- Лугьуз, гъавурда туна фяле халкьар. Гьа икI хьана, кардал фенач фялеяр, Забастовка шумуд райондиз чкIана. Нобел, Сурахани, Балаханид мяденар Сес амачиз хъуьтIуьн къаюк гьакI къана. Механик мастерскояр, хозчастар, Дулгер мастерскояр, Бинекьади, Электрикдин шуьбеяр, складар, Акъвазна кьиляй-кьилди буш яз вири. XXXVI Хозяинрин ара датIур минетриз, Полициядин чарайриз ва гужариз Килиг тавуна забастовка хциз Давамарна кьвед-пуд юкъузни йифиз. Абуру тIалабна акъудун дустагъдай Полицияди дустагъ авур векилар. ГьакIни акъудун чеб залан шартIарай, Виниз авун чпиз гузвай мажибар. Магьамадни и вахтунда акъатна, Чинар ктIана хтана ам кIвализ. Адал кьил чIугваз хейлахбур атана, Дяве давамрун кьин кьуна чпи чпиз. XXXVII «Хуьре,- фикирна Магьамада,- Растама Чан хкатдалди кIвалах ийиз туна, Санихъайни чаз авунач рехъ ахъа, Йиф-югъ чиркин зулумдин юкьва туна. Даим кардал, пелелай алахьиз бугъ, Туна цанра, тама, малдин гуьгъуьна, Гуганач сад кьванни рикIиз регьят югъ, Зи кьилел тагъайди амач са гьина. Гила ина гишин-мекьи са гьалда, Хозяинри мал хьтин тIушунзава, Эхиримжи стIал ивини чакай Чуькьвена гьар патахъай шуткьунзава». XXXVIII ТIимил вахтарилай мад Биби-Эйбатда Инлай-анлай къарагъна забастовка. Сияси фялеяр тунвай дустагъда Ахъаюн забастовкайри тIалабна. Вири ибуру ахъайна адан вилер. Адаз уьмуьрдин гизлиди акуна, Гьинай ятIа зулум, истисмар чуькьвер Акуна, ам гъавурда акьуна. Адаз кIандай и дявейра регьбер хьун, Амма гьеле аниз виже къведачир, КIандай межлисрал рахун, гъавурда тун, Амма маса чIалар хъсан чидачир. XXXIX РикIел гьидай ада хуьрни гьарданбир, Адаз ам гуьзгуьдай хьиз аквадай, Хъфена кесибриз ахъаюн и сир, Абур девлетлуйрал къарагърун кIандай. Магьамадахъ авачир ихьтин мумкинвал, Хуьруьз хъфейтIа, амукьдай гишила, Машиндин билетдихъ кьванни гудайвал Пулни авачир гьич адан жибинда. И хиялра кIвалахна мад хейлах къар Физ мядендиз, кIвалах ийиз хтана, Хьайилахъди мяденда собранияр, Физ анрани дикъетдалди яб гана РУГУД ЛУГЬУР КЬИЛ I Агакьна Бакудиз и къара хабар Урусатда пачагь тахтунлай кадрун. И кардик гзаф шад хьана фялеяр, Абурун гьерекатди кьуна гьар район. Пачагь кадрун мубарак авун яз, Вири фялейри авуна забастовка. Атанач фялеяр кIвалахдал са кас И хабар агакьай юкъуз, пака. «Пачагь авачиз,- фикирдай бязибуру,- Бес уьлкведа пачагьвал ни авурай? Чи гьал мадни жедачни кьван бес чIуру, Идлай кьулухъ чи къайгъу ни чIугурай? II Амма гзафбуруз чидай жери кар, Гьукумат фялейрин гьилиз къведайди. Абуру гъавурда твадай фялеяр, Фяле гьукуматдин иеси жедайди. Магьамадаз ван хьайила и гафар, Адан кьилиз гьар жуьре хиялар къведай, РикIе туна чими-чими умудар, Ацукьай-къарагъай чка шад жедай. «Гьукумат фялейрив,- фикирдай ада, Ибуру лугьурвал, яраб аллагь, жедатIа, И къа авай гишилани мекьила Кесиб халкьар азаддиз хъуьредатIа». III Вичихъ тIимил мажал хьайи вахтара Ам вичин танишрин мукьув фидай. Ацукьна абурухъ галаз яргъал пара Физвай крарикай рахунар ийидай... Амма, вучда, и умудар хьана буш, Февраль инкълабди гьукумат ганач. Им Магьамада лугьудай хьтинди туш, Фялейриз гьич са регьятвални хьанач. Гьа вилик хьиз амукьна хозяинар, Я хъсанни хьанач фялейрин гьал, Мукьвал-мукьвал жез забастовкаяр, къалар, Атана фялеяр вири са чандал. IV Къайдаяр са кьадар дегишна, гьелбет, Мяденра хьана промзавкомар, Тешкил хьана фяле векилрин совет, ЭгечIна эзбериз колдоговорар. Хкатнач инрикай гьич са нетижа, Башламишна фялейрин ара атIуз. Садбуруз фикир тагуз туна гьакIа, Садбуруз вини кIарарай мажиб гуз. Советдани гьатнавай меньшевикар, ЧIуриз фялейрин инкъилаб гьерекат, Винелай ийиз чин чуьхуьдай гафар, Фялеяр меслят хьунухь ийизвай гуьзет. Амма вири ихьтин чиркинвилеривай Инкъилаби гьерекат хьанач хуьз. Фялейри ихтибардал лап сидкьидай Яб гузвай большевикрин регьбервилиз. Абуру хозяинар авуна ажуз, Ачух тIалабнар гваз экъечIиз чиниз, Гзафбуру карханаяр кIевийиз, Кадриз эгечIна фялеяр куьчейриз. И дявейра алатна мекьи хъуьтIер. Атана алатни хъувуна гатфар. Са гзаф къаришугъра гьатна эллер, Гьар юкъуз ванер къвез цIийи хабарар. VI Магьамад акъваззавач секин лугьуз, Са къуз адаз контордиз эвер гана, Яргъал ракъур тавуна лап гьа юкъуз КIвалахлай алудна, рашут вахкана. Адан къалмакъалдиз килигнач садни, Ам гужунал контордай акъудна, Тунач ам авай казармадани, Гьанайни акъудна ам чукурна. Кьил квахьна, вуч ийидатIа чизмачир, И крар жедачир рикIивай эхи, Адаз гьакI ачух дяве авун кIан тир. VII Амма вучда, сакIан хьанач адавай, Хейлах бейкар хьана танишрин патав КIандай кар жагъуриз маса мядендай, Амма кар жагъанач санайни адаз. ИкI фена бейкарвиле хейлах вахтар, Чирхчир лезгийри ам хуьдай, Бязибуру куьз герек тир а крар Лугьуз, адал хъуьрез, туьгьмет ийидай. «Айиб авач,- фикир авуна ада,- Къведа квезни, гьерекатмир, са вахтар. Гьелбетда, затIни ийидач за сада, Садра къарагъда вири чIулав халкьар». VIII - Хъша хуьруьз, затIни ийидач на ина. Хъфена гьанра ийида са кеспи,- Лугьуз, адал пара-пара алахъна Мегьамед лугьур са къунши хуьруьнви. Магьамадаз икI мад хъфин хуьруьз Азраилдилайни гзаф такIан тир. Хуьруькай рахун хьайила, адан чиниз Яр акъатна, гьакI винелай жедай чир. Бакудин юлдашрихъайни галатун Адан рикIиз тир гьакьван гзаф залан. Гагь чандилай алахьиз къати зурзун, Гагь кIвачелай кьилел жедай къайи къван. IX Эхир атIайлахъди Магьамадан чара, Ам экъечIна куьгьне хуьруьз хтана. Мад гьа виликди хьиз атIана ара, Хабарсуз секин чилина гьат хьана. Гъиле я мал, мулк авачиз, ажуз къа Гьатна азиятрал гъиливди кьил хуьз, Тийижиз вуч аватIа къеце пата, Гагь жуваз, гагь чарадаз кIвалах ийиз. Ада фикирдай юлдаш фялейрикай, Гъиле гьатзамазни са гъвечIи ферсет. Ахпа мадни гьа и вичин хуьруькай, Амма дегиш хьанвачир анин суьрет. X Магьамадаз Бакудамаз хьанвай ван «Большевикар», «партияр» лугьудай гафар, Фялейрихъ ава лугьуз еке тир чан - Партиядин кьил Ленин лугьудай устIар. Адаз, Иван буругъда рахадайла, Ванер хьанай, халкь азад жеда лугьуз, Зегьметчияр дявейра гьатайла, Эхир жеда дугьуз вири буржуйриз. Ада хуьре са гзаф кесибриз Бакуда ван хьайи гафар лугьудай, Са гзаф зулумдик квай халкьариз Къвер уьмуьрдин чими умудар гудай. XI Амма крар масакIа хьана дегиш, Хуьруьз гьар къуз хкиз цIийи хабарар, Гьалтайла чпин чирхчир, са таниш, Хабарар кьаз гьикI ятIа дуьньяд гьалар. Садра хуьрера авуна сечкияр, Округдиз комиссиярни хкяна. Са кьадардин дегиш хьана къайдаяр, Чиновникар чкайрилай эляна. Амма иникай хьанач са регьятвал, Уьмуьр гьа виликди хьтин амукьна. Мад помещикар аламукьна кьилел, Округда гьар идарада ацукьна. XII Са вахт хьана: шариатдиз гана худ, Мектебра, судра, мискIинра шариат Артух хьана, фекьийринни - дахут, Ачух хьана гзафбурун мичIи бахт. Садра акъатна гьарнихъ гьарай-эвер, Дяведиз къарагъна лугьуз эрмени, Са чандал атана девлетлу эллер, Мусурманар тазвач лугьуз гьич садни. «Эрменийрихъ большевикар галалда»,- Лугьуз, большевикриз ийидай лянет, «Ви большевикар гьа ихьтинбур ялда»,- Лугьуз, Магьамадазни ийидай туьгьмет. XIII Бакуда фабрикар, заводар авай, Дагъустандин ветегаяр вичив кьур, Истисмариз фялейрин чан хкудай, Зегьметчи халкь виш сарин зулумра тур Тегъиеври Дагъустандин буржуйриз Ажузвилел куьмекдиз эвер ганай. Йикъа садрахъди кагъазар ракъуриз, Дагъвияр куьмекдиз атун кIан хьанай. ИкI агъзуррал зегьметчийрин ивияр Экъична вичин девлетар гъиле хуьн, Большевик я лугьуз ягъин эрменияр, Вуч патал я агъзурралди халкь рекьин. XIV Кьилеллаз помещик Алкьвадар Гьамид, Хейлах дестеяр кьуна лезгийрикай КIватI хьана чIехи къазияр вишни кIуьд, Мангъабашар туькIуьрна фекьийрикай. Гана хуьре пехъидаказ азанар, КIватIна халкьар, гъвечIи-чIехи мискIинриз, Са кIвачел хьана вири девлетлуяр, Фекьийри башламишна вязер ийиз. Тадиз туькIуьрна абуру гьакI дестеяр, Акъудна Бакудалди туна рекье, Девлетлуйри рекьяй акъудна лежберар, Чпин мурдар зикирар кьуна меце. Амма гзаф яргъал фенач и сефер, Халкь чкIана, станциядилай элкъвена, -Куьн патахъай гуда чна чан мегер?- Лугьуз, айибар гуз чпел хъуьрена. XV Гьадлай кьулухъ атана Бичерахов, Гьабурун гуьгъуьналлаз атана туьрквер. Садазни чизмачир я масад, я жув, ГьакI мягьтел амукь хьана вири эллер. Абур алатна, атана ингилис, Гьабурунни гуьгъуьналлаз Деникин. Гьинай акъатна физватIа чеб гьинз, Кьил акъатдачир гьич чпяйни чпин. Халкьари шумудрахъ авуна дяве, Шумудрахъди элкъвена катна кьулухъ, Жуьреба-жуьре гафар гьатна гьардан сиве, Тадивилел чкIана абур гьарнихъ. Абурукай хьаначир халкьдиз са чара, Вирида халкь тарашдай, чандал гъидай, Вири тир абур девлетлуйрин пата, Вирида чандивай ийиз халкь, хъфидай. Авам халкьди девлетлуйриз яб гудай, Гьим хъсан я, гьим пис чпиз чидачир, Дяве авун акъакьдачир такьатрай, Халкь яракьсуз, гьални лап перишан тир. XVI Магьамадан рикIел хъсандиз алама, Садра девлетлуйри хуьре туна ван: «Большевикар Дербентдиз атанвалда, Дуьньядал тан хъийидач са мусурман, Абур аллагь авачир кафирар я, Абуру рекьяй акъудда мусурманар, Абур папар уртах ийир ксар я, Абуру тадач чахъ менсебар, иманар. Хкадриз тач чна исламдин чирагъ, Чна ийин абурал диндин гъазават, Вири кьегьалвилелди кIвачел къарагъ, Абурукай михьдайвал чилин къамат!» XVII Михьиз магьалда ргазвай и хабар, Ам авай гьар са хуьре, гьар къазмада, Адав ргазвай михьиз гьафте базар, А хабар чукIурдай гьарнихъ гьар сада. Нянин вахт тир, халкь кIвалахрилай хтай, Чатун устIардин гъенел хьанвай кIватIал, Ибур пара гъезебдалди рахадай, Гапурриз чарх гуз ван акьалтнай инал. - И гапур,- лугьудай кьамац Жафера, Вили хьана гьикI къвазнаватIа аку. Эцяда за им большевикдин къвала, Я къазунда за са шумудан далу! XVIII И къара фекьийри гъенел мискIинда Ийидайди анжах тир са ихтилат: «Чан хваяр, къарагъна гъвечIи-чIехиди А кафиррин винел ая гъазават!» Арадай фенач са акьван яргъи вахт, Винихъ хуьрерай атана дестеяр, «Лаилагь» зикирдал алатна фена. Нив гапур гвай, нив ружа, нив гьебеяр. - Вач, къуччагъар,- лугьуз, алтIушна халкьар. Гежарзавай чпин хуьрел хъуьрена. Хуьруьн къене тIвар-ван авай жегьилар Акъваз хьана пашмандаказ, лал кьена. XIX Экуьнахъди тупIал фекьи Гьасана МискIиндин вилик жемятар кIватIна. Чи дестени чарасуз фена кIанда Лугьуз, ам мавгьуматдал гатIунна. - Эвелимжи фидайди зун! - лагьана.- Мад вуж къведатIа, хкечIа и патаз! Кьулавай яргъи гапурни къалана, Башламишна вичиз мад юлдашар кьаз. Гьа икI ва-цIуд кас юлдашар галаз Гьасан гьахьна, верч муказ хьиз, мискIиндиз. Ина къуръан гваз фекьи аквазмаз, Маса са мавгьуми гьал яна рикIиз. XX Магьамад экечIнач ибурун дестедик, Ада жемятриз са-садаз лагьанай. Гьаниз гуьре кьил кутан тийиз иник Хуьруьн дестени хейлах геже гьатнай. Ада хейлах авуна чIулав хиял, Куьз кIандач большевикар халкьдиз лугьуз И сефилар куьз физва абурун винел Лугьуз, авамвилиз пис лянетар гуз. Ам гьа сятда гьавурдик акатна, Большевикри тан тийирди истисмар. КIантIа хуьре, кIантIа вичиз шегьерда КукIвардайди алатай чиркин йикъар. XXI Адаз Бакуда амаз ван хьанвай - Большевикри къачурлахъди гьукумат, КукIварда къайдаяр куьгьнедай амай, Терг ийида истисмарни зулумат. Девлетлуйринни фекьийрин пехъивал Акурлахъди, хтана адан рикIел. И пехъивал акурлахъди чин-чинал, Гъавурда гьатна ам вири и гьал. Атлу-Хандин Алини абурал физвай, МискIиндин вилик акъвазнавай Гуьлназ, Магьамада фадлай гуьзлемишзавай, Амма Гуьлназ гила акунай адаз. XXII - Ваъ,- фикир авуна ада.- ИкI жедач. Жувни гьа ибурухъ галаз фена кIанда, ИкI хабарсуз ацукьна виже къведач, Фена герек чкадал хвена кIанда. Гьич тахьайтIа чирда вуч агьвалат я, Герек хьайитIа, халкь гъавурдик кутада. Большевикар хьайитIа, куьмек гуда за, Лазим чкадал за абурун пад кьада. Рагъ хейлах хкаж хьанвай цавун кьулаз, Отряд экъечIна хуьряй гьатна рекье, Вилик шаддиз далдам-зуьрнеярни кваз, «Лаиллагь» зикир аваз виридан сиве. XXIII Дестеяр меркез Кьасумхуьрел кIватIна, Ина авай шумуд са агъзур инсан, Кьилел Текъияддин, Гьамид акъвазна, Акьалдарна хуьрел речь рахадай ван. Экуьнахъди ахъа жезмаз тIимил югъ, Дестеяр калун рекьерай гъуз фена, Циф авайди хьиз кьилелай алатиз руг, Большевикрал гъазаватдиз вегьена. Яргъай къведай зуьрнейрин шуькIуь ванер, Дуп-дуп ийиз къазунзавай далдамар. Аквазвай яргъай руг акъатиз чуьллер, Руквади басмишиз къацу багълар. XXIV Авам халкьдиз чидач, гьинз чеб физватIа, Чидач, гьина аватIа большевикар, Абуруз лугьур гьанжах са гаф авайтIа, Гьамни тир болыневикрин гуьрчег гафар. Агакьна дестеяр Мамрачрин хуьруьз, Ина абур акъвазна хейлах вахтар, Кьилеллайбур гьахьна Юсуфан кIвализ, Хъваз помещик Гъазанферрин чехирар. Халкь къатканвай чIурарал цин къерехрив, Са паяр чкIанвай чуьхуьз къубуйриз, Са паяри ихтилатариз чпив, Килигдай цава кузвай ракъиниз. XXV Садбур десте-десте хьана рахадай, Чеб гьиниз ва гьи вахтунда тухудатIа. Са паяри пара-пара дамахдай Чпи большевикриз гьикI румар гудатIа. Са паяр кьил чиле туна илихдай, Абуруз иникай авачир муьгьтежвал, Ацукьайла вилерикай кирихдай Чпин гъвечIи аялар ва кесиб кIвал. Помещикри ва дестейрин чинари КIвале ацукьна кефинив хъвазвай, Мамрачрин мулкар вахчуз жедатIа гьикI Лугьуз, гизлидаказ Къафлан рахазвай... XXVI Ина халкьдай садра акъатна гьарай, Помещик Къафлан я лугьуз большевик. Атана алтIушна халкь гьар патахъай, Кьуна кIвалер, гьарагъиз: - Абур рекьикь! Ам къапуяр агална акъвазна Вичихъ са хейлах юлдашарни галаз. Вирида мукъаятвал чпив кьуна, Гъилера винтовка тфенгар аваз. Халкьар къапуяр ахъайиз алахъна. Анхъай акъатна кIеви гьараяр: - Большевикар къвезва агъа никIерихъай, Гьужумдиз гьазур хьухь, тадия, халкьар! XXVII Агъангье лугьуз къалурна никIера, Гьанра кIвалахзавай кесиб чувудар. Халкьар тфенг, гапур кьуна гъилера, Гьа патахъди авуна абуру алчудар. Ибур тепилмиш хьанваз акурла, Чувудри башламишна катиз, Чуьнуьх жез, акахьиз церик къубуйра, Вирибуру метIер гатаз гьарайиз. Фена гьалтна къубуйравай кесибрал, Яна тфенграл, гапуррал кукIварна, Яру хьана къубуйравай цин винел ЯхцIур фекъирдин иви акьалдарна. XXVIII Пачагьдин гьукуматди зулум авур, Дуьньядал са югъни инсафвал тагай, Къекъверагвиле туна авур чукур, Дуьньяда са кьадай чка тачагъай Зегьметчи лезгийрихъ галаз дуствиле, Стхавиле санал дуланмиш хьайи, Пачагьдин зулумра ва мичIивиле Санай санз чукуриз дарда кьил хвейи Зегьметчи чувудрал авуна гьужум, Абур яна, кьена, къирмиш авуна, Помещик Къафлан патал авуна зулум, Шумуд цIуд фекъир чувудар тукIуна. XXIX Абурун несилни амукь тавун патал ЦIаяр яна кана, чукIурна кIвалер, Паб, аял гъана са беябурчи къал, Яна кьена, цIудрал авуна хирер. Югъ-йиф зегьметдал алахъна ргазвай Зегьметчи чувудрин гъвечIи къазмаяр, Инсаф тавуна са гъвел, вагьшивилел Кана акъвазарна сефил харапIаяр. Виш сара санал дуланмишвал гьалай Зегьметчийрив чпив чеб рекьиз туна, Помещик Къафлана, халкьдиз зулумай, Ивияр пучунал вичиз бахтар кьуна. XXX Къафлан вичин къучияр гуьгъуьналлаз БалкIанрал акьахна, экъечIна катна. Халкь гъавурда гьатна чпин тIуб Къафланан сиясат гъавурда гьатна. Ада и кар авурди сиясатдал Вичиз вахчун патал чувудрин никIер, Вичи гьакимвал ийирвал чилерал, АтIуз турди кесиб чувудрин кьилер. Халкьдин арада гьатна пис къалмакъал, Гзафбуруз и мурдарвал чир хьана, Са гзафбур элкъвена кьулухъ, хуьрел, Кьулухъ вил яз, катиз, катиз хтана. XXXI Магьамада рикIел хкида гилани Са сеферда гуьлледиз ягъай пуд фяле, Ибур большевикар я лугьуз, халкьди Гуьлле гайи Мамрачрин кIунтIун кIане. Магьамадаз халкь гъавурда тваз кIандай, Амма гьич мумкин тушир са гаф лугьун. И халкьари лап регьятвилел ядай, Бес тир большевикрикай са гаф рахун. Ада чирхчиррилай башламишна, Са гзаф халкьар кутуна гъавурдик, Чинеба кесиб халкьариз лагьана, Вуж ятIа чпин душман большевик. XXXII Суьрсетсуз шумуд къуз амукьай гишин Халкьари башламишна гьарнихъ чкIиз, Гзафбуру кIвач-кьил авуна чпин, Гьазур хьана катна хуьруьз хъфиз. Са паяри гьужумна ветегайрал, Яна, кукIварна, тарашна хтана, Са бязибуру яна къуьнуьз хучаррал Тарашна, чпиз затIар гваз хтана. Гьадлай кьулухъди акъат хьана туьрквер, Эцигна виринра чпин низамар, Эвелдай шад, гъавурдик квачир эллер, Амма эхирдай тунай пара зупаяр, Авачир абурухъ са инсанвал, регьим, Хуьдай абуру гьанжах девлетлуйрин пад. Кесиб гьисабдай абуру тушиз итим, Адан далудал сердай даим зунад. «Ма ваз туьрквер,- фикирна кесиб халкьди, Фена гваз хтана чаз девлетлуйри. Хуьн патал помещик, девлетлу, фекьи, Гъана зулум эцигнава кьилел чи». XXXIII Садра ихтилатда Магьамада вичи,- Суварин вилик квай югъ язвай хуьре, Деникинал вегьин Аллагьвердиди Гьатна вири хуьруьн халкьарин сиве. Кьасумхуьрел башламиш хьана дяве, Табасаранрив ацIана вацIун кьерер. Вирибуру яракьар кьуна гъиле, Акьалдарна дерейрал тфенгрин ванер. И хабарди кьуна магьалдин хуьрер, Гьатна Аллагьвердидиз куьмек кIватIиз, Гапурар, тфенгар, цуьруьгъуьл, кьуьквер Яна къуьнел гьар хуьряй десте физ. XXXIV Деникиндин солдатри гузвай гуьлле, Акьалтна гьавайрал пулеметдин ван. Ван къведачир маса сес Кьасумхуьрел, Жедачир рахунин ван садаз садан. Кьвед-пуд юкъуз тухвана инал дяве. Эхир кьве виш солдат абуру къирмишна. ЭгечIна гъилераваз яргъи хъеме, Душманрин иви гьанал экъична. Ахпа вегьена абуру Дербентдал Садра рекьяй элкъвена кьулухъ катна, Агъадихъай акъатай тфенгрин ванцел Деникинар къвезва лугьуз ван гьатна. XXXV Аран хуьрер, гъвечIи-чIехи, паб, аял, Башламишна дагъдин хуьрериз катиз, Чпин куьч-кумаяр авуна кIватIал, Папар, аялар гваз рекьера шехьиз. Мад хъивегьна халкьари Дербентд винел, Жалгъан дагъда авуна абуру дяве, Парахудар акъвазна гьуьлуьн винел, Хар хьиз къурзавай иниз тупун гуьлле. Инал дяве фена хейлахди яргъал, Хуьрерай кIватIиз кьушундиз куьмекар, Недай суьрсет гъиз абуруз арабадал, КIватIиз якни махурка ва чрай фар. XXXVI Кефердихъай вегьейла большевикри, ЧкIана гьарнихъ катна Деникинар. Лезгийрини гьужумна шегьердалди, Къачуна шегьердиз гьахьна отрядар. И сеферда хуьруьз элкъуьн тавуна, Дербент шегьерда амукьна Магьамад, Ахпа гуьгьуьллу яру аскервиле, И арайра алатна йисар кьуд-вад. Аскервиляй ахъаяйдалай кьулухъ Ам хьана ракьун рекьин ахранвиле. Алакъа хьанач хуьруьхъ гьадлай инихъ, Амма гзаф дегишвал хьанай хуьре... XXXVII Хуьрера тешкил авунвай Советар, Къвез-къвез анрай девлетлуяр чукурна. Гьукуматдин идарайриз кесибар: Фяле, батрак, юкьван лежбер - чIугуна. Хуьре хьана парт, комсомол ячейка, Ахъа авуна хъсан, цIийи мектеб, Делегатар хкяна папарикай, Башламишна халкьдиз гуз илим, эдеб. Ахъа авуна шумуд духтурхана, Башламишна кесибриз дарманариз, Хуьре батракрин комитет тешкилна, Кулакрив зулумиз тутаз батракриз. XXXVIII Ачухна хуьре кооперативдин туьквен, Халкь хкудна спекулянтдин пацукай, КукIварна фекьидинни сикIрен тIеквен, Дяве хци жез эгечIна гьар йикъа. Къурбанни тир хуьруьн Советдин член, Ам йисуз председателни хьанай, Гьа йисуз ам цаз хьтин къаратикен, Атлу-Хандин рикIиз писдаказ къанай. Батракрин собраниедал Атлу-Хандин Сес атIурла, Къурбана хвеначир пад. Гьа идакди хьана гьакI кьве рикIин, Атлу-Хан хъилелди жезвай пад-пад. XXXIX Гьа инлай кьитIиян къана араяр, Атлу-Ханни Къурбан хьана гьакI чара. Алиди авуна пара хиялар, Амма жагъанач кьисасдин са чара. Са къуз няниз кIвале гьат хьана рахун, Гуьлназ мад фена лугьуз бубад кIвализ Атлу-Ханди финиф къадагъа авун Тапшурмишна гъезебдалди Алидиз. Гуьлназаз и кар хьана пара такIан, Гьар жуьре рангариз аватна адан чин, Ухьт алахьна адалай залан-залан, Къужахда кьуна гъвечIи аял вичин. XL Алиди авунатIани пара къалар, Амма бубадин кIвализ фидай Гуьлназ. Адаз мумкин тушир лап авун гадар Вичин кьуьзуь дидени буба яргъаз. Эхир са къуз хьана еке къалмакъал, Гуьлназ илигна лашунал гатана, КьецIил гапурар эцигна туьтуьнал, ТукIун тавуна са жизви алатна. Гатана вили хьана михьиз жендек, Гуьлназ са шумуд къуз месе къатхьана. Кадарна, гьич садани тагуз куьмек, Ам лап рекьидай гьалдал атана. XLI И кардикай хьана Къурбаназ хабар, Ада арза гана хуьруьн Советдиз. Советдин председатель Абдул-Жабар Атана акъатна Алидин кIвализ. Ахтармишна, килигна агьвалатдиз, Председателди кхьиз туна акт. Кар атана вугудайлахъди суддиз, Тухумрин минет-суьнетдал туна мад. И карди мад пехъи авуна Али, Ада са къуз рекье хтуна Гуьлназ, Вахкана вичи гъайи кIус пек-лекни, Лагьана ахлад, герек амач вун заз. XLII Гуьлназан вилерай иви атана, ЯтIани, ада вичин намус квадарнач. Хъфидайла аял аваз къужахда, Аялни къакъудна, адав вахканач. Гзаф вахтара ам дердинай шедай, Диде алахъдай ам машгъул ийиз, Аял акун патал къуншийрал къведай, СакIана ам рикIелай фин тийиз. Минетриз къуншид рушав гъиз тадай, Мам гудай, адан чин, кьил михьи ийидай, Чими уьруьшривди къужахда кьадай, Адаз гьар жуьре макьамар ийидай. XLIII - Къайгъу туш,- лагьана Кьурбана,-чан руш, Вири и крар фич гьавайда, белки, Белки, чи вилин накъварни тефин буш, Чун хьтинбуруз хъсан тарс хьурай ими. Къурбанан кIвалени пис дарвал авай. Азиятдик дуланмиш жезвай хизан, Гуьлназаз идакай хажалат жедай, Къурбаназ вич хуьнуьх тирвиляй залан. Ада къиметдихъ чарабуруз кIвалахдай, Вичин артух парталар гудай маса. Пакамлай нянал кIвалахдал алахъдай, Юкъуз недайди къазанмишдай йикъа. XLIV И вахтара ахъайна хуьре мектеб, Гуьлназакай хьана гьана сторож. Куьгьнедаз гана ада лянетни себ, Чирна ада, халкьдин душман ятIа вуж. Хейлах вахтара авуна ада кIвалах. Регьятарна вичи дуланажагъвал. Ахъайна вилер, килигна гьар патахъ, Шадар хъувуна тIимил Къурбанан кIвал. Фирдавай йикъар ачух хьана Гуьлназ, Какахьнай ам жемятдин кIвалахдик, Делегаткайрин собранийриз рехъ къалаз, Гагь член яз иштиракиз советдик. XLV Атлу-Ханриз и крар акурлахъди, Гуьлназ душмандилай гзаф такIандай. Жемятдин кIвалахда вил акьурлахъди, Кьуна бугъмишна ам рекьиз кIандай, Абуру акъуддай хуьре гьар жуьре ванер, Гуьлназакай ийидай бул-бул фитне, Халкьд арада твадай нагьакьан сесер, Ам вугудай гада-гуьдуьдин сиве. Гзаф вахтара гьалдариз аялар, Куьчейра Гуьлназан гуьгъуьна твадай. Куьчейра сеперар гуз, из гьарагъар, Гзаф ахлакьсуз гафар рахадай. XLVI Вири и крари ам кухурдачир, Аксина, артухдай адан активвал. Гьар са карда гъвел инсаф ийидачир, Гьужумдай ада кесибрин душманрал. Алидиз кIандай ам са гьал пуч авун, Ам къекъведай даим Гуьлназан геле, Маса кулакарни туна хьиз кьиле. Амма и гьал фенач са гзаф яргъал, Жемятриз и кардикай хьана хабар. Алидивайни бегьемриз хьанач хиял, Фад авадар хъувуна вичин япар. XL VII Хуьруьн шартIар къвердавай хьана четин, Хци хьана хуьре синифдин дяве. Кулакдив, фекьидив вахканач мумкин, Ишлемишна серенжемар гьар жуьре. Абур эгечIна хциз манийвал гуз, Къурхуяр гуз, гьелегь кьаз коммунистриз, Авам кесибарни эсердик къачуз, Гьукуматдин къанунрал амал тийиз, Бязи чкайра ачух дяве ийиз. Зайиф хьтин коммунистриз гуз тади, Бязи чкайра яз, активар рекьиз, Авадриз гзаф юлдашрин иви. XLVIII Ихьтин четин шартIарин са макъамда Гуьлназ гьамиша собранийриз къведай. Ада даим хуьре партячейкада Ижтиман кIвалахар тухуз жедай. Фена йикъар, фена мад хъуьтIер, гатар, Гуьлназакай партиядин член хьана, Кадарна вичин куьгьне лукI тир йикъар, Тамамвилел жемятдин кардал атана. Хуьруьн къене вири кесиб халкьариз Гуьлназ гьуьрметлу тир, ам пара кIандай. Ихьтин гьалар ван хьайила япариз, Пад-пад жез пад акъатдай Атлу-Хандай. XLIX Рахуналди кьиле фич хьайи кьван крар, Дагъларин арадавай гьа гъвечIи хуьре Хьайи кьван дегишвилер, цIийи гьалар КIан хьуналди амукьни ийич кьиле. Амма халкьариз акуна гьакъикъат, Вуж дуст ятIа, вуж ятIа вичин душман. Эляна, эцигна намус ва гъейрат, Винелай кулакрин къармахар залан. Дяве къвердавай хьана мадни хци, Къачуз йикъан-йикъа цIийи шикилар. Агъадихъ рахан хъийида чун мадни, Са тIимил ял ягъин чна, юлдашар. ИРИД ЛУГЬУР КЬИЛ I Хуьре дегишвилер хьанайтIани, Куьгьнедаз гьеле кIеви диб амазмай. Кулакрин къармах дибдай ханайтIани, Кесибар гьабурухъ муьгьтеж яз амазмай, Чилер, малар амазмай гьабурун гъиле, МискIиндал азан язамай фекьиди, Батрак амай гьеле кулакдин гъиле, Гьабурун эсердик кумай кесибар хейлин, Советрани амазмай абурун тумар, Абуру кулак гьакI чуьнуьхарна хуьдай. Адав гьеле тунвай хейлах ихтияр, Вирида абуруз игьтирам ийидай. II Кесибдин гъиле авачир я мал, чил, Абур хуьре дарда амай вилик хьиз. Аламазмай винелни кесибвилин чил, Дуланмиш жезвай пата-къерехдиз физ. Гьукумат авайтIани кесибд гъиле, Майишат вилик хьиз гумай кулакдив, Кесиб гьатайла гъвечIи муьгьтежвиле, Минет ийиз къведай кулакдин кьилив. Партячейкани тушир хъсан мягькем, Адак квай кулакар хуьдай членар. Кулак жезвай идакди мадни уьтквем Къуьлуьв ацIай гатIариз гуз теменар. III Ихьтин гзаф четин шартIарин къене Ячейкадин вилик къвазна месэла: Герек, колхоз тешкилин чпин хуьре, Идал кесиб хкудин дарвиликай. Районда гьеле са гзаф чкайра Тешкил авунни авунвай колхозар. Ячейкадиз райондайни атана И кардин патахъай гзаф буйругъар. Ячейкадин комсомол, Совет галаз И месэладай хьана кьве собрани. ЭкъечIиз са-сад ашкъидалди рахаз, Вич гьахьда лугьурди хьаначир садни. IV Жемятдин собранияр эвер гана, Гьанра эцигна абуру месэла, Жемятри илихна ябни тагана, ЭкъечIна гьарма сад санихъ чкIана. Ячейкадиз и гьал хьана лап туькьуьл, Ада вичин собранидал эхцигна. ТакIанбурал илисун лазим я кьуьл Лугьуз, ширин ихтилатрал илигна. «Колхоздиз физ такIан,- лагьана сада,- Кесиб язва чи гьукуматдин душман. Ам чуькьвена кIанда гьар са карда, Гужал къайгъу авуна кIанда адан.» V Кулакдикай луькIуьндай хьанач са кас, Садбуру лагьана авач кулакар. Бязибуру регьим туна рикIе са кьас, Абурун винел пад авуна сувагъар. «Кулак» лугьур гаф хьана кьуру лозунг, Абуру адет яз и гаф ишлемишдай. Кесибри чIугвазвай дявени абурув, Абур кулакар туш лугьуз эзмишдай. Чуькьведай гъавурдик квачир кесибар, Амма кулакар ахъайдай азад яз. ИкI жувахъ кIватI тавуни кесиб халкьар ЧIурдай ячейкадин кIвалах вилик кваз. VI Кулакди иникай къачудай хийир, Ада кIаникай твадай хуьре фитне, Лугьуз: «Варки колхоздиз физ кIан жемир, И замана амукьдач дуьньядин къене. Колхоз хьайила, чи дин акъатда гъиляй, Вирибурукай ийида чакай урус. Папар уртахда, пай ийида са кIваляй, Колхоз хьунухь мусурманриз туш турус, Квехъ тадач абуру гьич жуван веледни, КIватI хъувуна гьукуматдиз вахкуда. Варки гатIуниз кIан жемир куьн садни, Сад тир аллагьди квез балаяр гуда». VII - Колхоз хъсан тирла,- лугьудай фекьиди,- Вучиз аниз чеб коммунистар фидач? Вучиз бес къерехда акъвазда вири, Вучиз чпин шейэр санал вегьидач? ГатIунмир куьн, анихъ авайд туш эхир, Абур фидай крар туш гзаф яргъал, АкI рекьяй акъатна куьн кафир жемир, Сад аллагь гъазабламишармир жувал. Къуръандин аятда кхьенва, хваяр, Мукьвал хьайила дуьньядин эхир жез, Душман алахъдалда ийиз хкадар Мусурманвал, тухуз халкь чпин гелез. VIII Са кIвале кьве стха туькIуьн тийирди,- Лугьуз, мисалар гьидай агъсакъалри,- Хуьр колхозда дуланмиш жедайди яни, Вучиз фагьумдач и крар халкьари... Ячейкади мад эверна собрани, Жемятриз колхоздикай ихтилатна. Колхозралди тергда чна кулакарни,- Лагьана, секретардай гаф акъатна. Амма чидачир, вуж ятIа кулакар, Шаклу жедай кулак, гьам урта лежбер. Гьа инал чIур жедай ячейкадин кар, Абурун гъавурда гьатдачир эллер... IX Гьа икI конкрет кулак авачиз, Какадарна кесибарни кулакар. Кесибриз дустни душман тийижиз, Хуьдай абуру душмандин чиркин лувар. Гьа инлай кесибни уртабаб лежбер ТакIан хьана, ячейкади кьадай гъугъ. Кулак лугьуз атIудай абурун сесер, Кутадай абурук гьакI къати гъугъ. Ячейкада авай хейлах юлдашар, Абуру даим намусдалди кIвалахдай, ТуькIуьр авун патал хуьре халис кар, Лап рикIивай къастуналди алахъдай. Секретарди абурухъ галаз даим санал Меслятар ийиз чараяр жагъурдай. Амма бязибуру вегьез туьгьмет абурал, Абурун винел гьамиша фитне къурдай. X Районди тIалабайла ячейкадивай Хуьре авай кулакар гьисабда кьун, Секретарди гъамлу яз кьил юзурдай, Алакь тийиз сакIани абур жагъурун. - Кулак,- лугьудай бязибуру,- ина авач, Кулак еке помещикар жедайди я. Агъзуррал хипер-малар садавни гвач, Пуд батрак гвачиз кулак гьикI жедайди я. Де иналлай чи къунши куьруь Ярмет, Кулак гьисабиз жедани кьван ими. Вичин гуж акакьдач, гун патал куьмек Са-кьве йис я батрак кьуна кIвалел зи. Девлетлуяр гьаналлай Растам, Хидир - Абурни гьа Ярмет хьтинбур язва. Атлу-Хан, Али-Верди, мад гьа Тагьир, Дугъри я, са гьал «дуланмиш» жез ава. Ибурулай гъейри, вуж ава хуьре мад, Гьаналлай, лугьун чна, кьуьзуь фекьи, Гьамни я халкьди хуьзвай гьакIан сад, Лежбер гва вич хьуниз килигна кьуьзуь. Гьанжах чаз против хьтин итимрин Сесер чна фадлай инихъ атIанва. Хуьре тухур кампанийрин, крарин КIеви тапшуругъарни абуруз ганва... Кулакрин ячейкада авай тумари И саягъ квадардай ячейкадин кьил. Авай гьал лагьайла бязи юлдашри, Абур тIушундай, ахъайиз тадачир вил. XI Кулак ацукьнавай къвалахъ Советда, Ам чуьнуьх хьана ячейкадани авай, Хейлах актив абурун гъилик акатна, Гьабур хуьз, гьабурун эсердик квай. Ада тухузвай къатидаказ кIвалах, Къачузвай куьгьне адетрикай хийир, Ялдай вири чарайралди гьар патахъ Чарайралди халкьар вичин патаз гъир. Тухум-таравал ийидай лап гужлу, Гьарда вичин тухум чIугвадай вичел. Кулак вичин тухумдиз яна далу, Акъваздай мягькемвилел адан кьилел. XII Гзафбуру хуьруьн зайифвиликай Секиндаказ чпиз хийир къачудай, ТукIуна, гана пучдай мал-къара, Чпин агентризни паяр гудай. Ида абур ячейкада, Советда Гьар са лазим хьайи вядеда хуьдай. Нагагь сад абурун аксина рахайтIа, КIаникай гьам тIушунна чандал гъидай. Хуьруьн идарайра авачир тенкъид, Сада сад хуьн, абурун кIвалахдин усул. Низ гаф авай и крариз тир айид, Гьинавайди тир ина са кесиб, юхсул. XIII Гьа икI ячейкадихъай кхунна халкьар, Хьанач абур вичин мукьварив кIватIиз, ГьакI азад ахъа авуна кулакар Гъавурдик квачир кесибрин арадиз. Абуру халкьдин арада мягькемдаказ Чпиз кьуна далу агалддай чка, Тухун патал кесиб халкь чпин патаз Гужлу кIвалах тухвана йикъан-йикъа. Кулакди, фекьиди ва алверчиди Гъавурда туна халкь, авуна пайгар, Гьар сана тухвана гьакI агитация, Чпив кьуна хуьре итимар, папар. XIV Гуьлназан ихтилат рикIел алама, Делегаткайрин собрание хьайила кIватI, Папарин чIехи пай аниз татана, Атайбурни экъечIна хъийидай кат. Абур вири гьакI къана рахадай, Са квел ятIани нарази тир абур, Ачухдаказ абурун чинай аквадай, Сивик жедай даим нарази мурмур. Эхир вахтара адавай сакIани Абур соранийриз хкиз хьаначир. Гьар са кIвализ физ эвер гайилани, Са пабни собранийриз хтаначир. XV Адаз ванер жедай гьакI мукьвал-мукьвал,. Девлетлуйри акъудун абур рекьяй. Гагь ацIана къуншидал Растаман кIвал, Девлетлуяр кIватI жез гьана рахадай. Рекье-хулени адаз ванер къведай, Ярмета айибарна лугьуз папар. Чаз герек туш илимни анай жедай Лугьуз, кIелрай чпин мектебар, курсар. Гуьлназавай лугьуз жедачир ачух, Ячейкада авай абурун итимар, Ада гъавурда твадай гьакI къаришугъ Чинеба хьиз ячейкадин секретарь. Амма сакIани жедачир абурувай Манийвал гуз ячейкада бязибуруз. Абуруз вучин чна лугьуз рахадай, Абурукай тежез сакIани чеб михьи. XVI Гатфарин сифте йикъар тир алахьай, Жими хьана цIразвай къалин живер. Яваш-яваш чIулав жезвай гьар патахъай, Ачух жезвай тум цанвай пурпу никIер. Гуьне пата рагъ ацалтдай тIулара Ахъайнавай сифтедин хъипи цуьквер. Чин чIуру яз къаткай къайи дагълара Амачир вилик хьтин чIулав цифер. Рагьул хьана мурк кьилеллаз авахьдай Дагъларин гуьтIуь чухуррай дар кIамар. Ял акъатиз чиле авай пешерай, Мад цIийиз чандал хквезвай тамар. XVII И къара хуьруьн халкьар кефияр шад, КIватIал жедай рагъ алцифай кIанера. Ийиз гьар са дердидикай ихтилат, Ачух шадвал авай гьардан вилера. Рахадай гатфариз цадай цанрикай, Гуьзлемишдай тадиз живер алатун, ШутIум хьана са тIимил кьван кьежеркай, Мекьивал хкатна, гьава чими хьун. Колхоздин месэлани гьакI тадачир, КIанера илисна рахадай халкьар. Бязибуру артух къайгъу кьадачир, Бязибуру хъилелди вегьидай япар. XVIII «Районда жезва кьиляй-кьил колхозар, Кулакар синиф хьтин терг ийизва»,- Лугьуз, агакьна ячейкадиз хабар. Ам лепе гуз инихъ-анихъ алгъизва. Вири чкайра хьанвалда колхозар, Чи хуьр галамазма виридалай кьулухъ, ГьикI кIантIани кIватIална чи къуватар Ялна кIанда чи хуьруьнбурни гьанихъ» Лугьуз, гьат хьана рахун ячейкада, ТIакIандан вилик эцигна хъсан зур, Гужуналдини гьаник кутуна кIанда,- Лугьуз, авуна абуру пара къургъур. XIX И хабар агакьна тадиз кулакрихъ, Рахана, чпин арада меслятна, Кулак, фекьи чкIана инихъ-анихъ, Тадидаказ халкьдин кIвалера гьатна. Хабар авай масанрикайни абуруз, Чидай гьанра кулакри кьазвай тедбир, Гьар са куьлуьдазни дикъетдалд яб гуз, Гьи гьалда аватIа чидай абуруз хуьр. Ингье абуру гьасятда куьтягьна кар, Абуру хуьр михьиз чпин гъиле кьуна. Ацукьна кIвале кIеви авуна ракIар, Вири вичинбур гъавурдик кутуна. XX Пакаман вахт тир им са рагъ авай. Хуьр ракъинин нурдик къатканвай секин. Инлай-анлай гурмагърай гум акъатдай, Бугъ алахьиз кьуразвай куьчедин чин. Мал-къара акъудна рагъ квай кIанериз, Залан-залан гирнагъ ийиз рагъ гудай, Къаварилай къаварал хкадариз физ, Къакъра ягъиз вечре, нуькIре лув гудай, Садлагьана ясавулди гьарайна, Жемятриз кIватI хьуниз гана эвер. Хуьре адаз инлай-анлай зил кьуна, Акъвазиз-акъвазиз элуькьна кицIер. XXI Дар ккIарай заландиз вегьез камар, КIватIал хьана жемятар еке кимел. Гьич тахьай кьван гзаф атанвай папар, КIватI хьанай гъвечIи-чIехи ва руш, аял. Садбур ацукьна кIанера чукьванрал, Садбур элкъвена акъвазна кIвачерал, Паб-аял экъечIна кьакьан къаварал, Элкъвена ацукьна къавун чIерейрал. Ячейкадин актив галаз секретарь Ацукьнавай халкьдин къерехдив, патав. КIватIал хьана вири хуьре авай халкьар, Цекверив хьиз ацIанвай куьчеяр, къав. XXII Советдин председатель экъечIна, КIватI хьанавай халкьдихъ галаз рахана. Рахунин лап эвелдилай эгечIна Колхозрихъ авай хийирар лагьана: - Колхоз хьайила, куь гьалар жеда хъсан, Куьн гила хьиз амукьдач кесибвиле. Куьмекдиз муьгьтеж амукьдач масадан, Я чил, мал авачиз саданни гъиле. Адлай кьулухъ ячейкадин секретарь Вилик экъечIна кIватI хьанвай межлисдин, Рахана юзуриз-юзуриз гъутар, Яру хьана кьурай, яхун, шуькIуь чин. XXIII - Жемятар! - лагьана ада туьнтвилел,- Чун кьулухъ галама амай хуьрерилай. Хъуьредайвал ийимир масадбур квел, (Бугъ алахьна адан къизмиш вилерлай). Кьилди кIвалах авунал руфун тух жеч, Колхоз хьайила, куьн дарвиляй акъатда. Кьилди къвазна куь крар виликди къвеч, Куьн мадни гзаф дарвилера гьатда. Ша чна колхоз тешкилин, юлдашар! Къурмиш ийин чна цIийи майишат, Чара авуна жувакай кулакар... Мад за вуч лугьун, куьн гъавурда гьат. XXIV Рахана мад активдикай кьвед-пуд кас. Халкьди чпи чпе эцяна гъилер. Эхир явашдаказ рахана Гуьлназ, Халкьди гуьндуьгар хьиз экъисна вилер. «Вув...в!» - акъатна къерехравай папарай, Абур куьлуьз чеб чпивди рахана. «Ихьтинди хьанвайни, кьей вах, адакай?»-- Лугьуз, адал тIуб туькIуьриз къалана. Межлисди къал кваз абуруз яб гузвай, Бязибур инихъ-анихъди къекъведай, Бязибур гьакI цIай акьуна кузвай, Бязибур рахшандар ийиз хъуьредай. XXV Сифтени-сифте рахана кулак Растам: -Кьве стха тежедай,- лагьана ада,- Жемят санал дуланмиш жеч са макъам. Чун секин тур, квез вуч кIанзава чавай? Растаман гуьгъуьнлай акъатна сесер: -Чун секин тур, чаз куь колхоз кIандайд туш! Гьавайи бизар ийимир куь сивер! Гьавая рахунарзава куьне буш! -Чаз кIандач!-лугьуз, пехъи хьана папарг Къарагъна гьарнихъди чкIана межлис, . Къуьре хьиз хкажна кулакри япар, Ячейкани Совет хьана гьакI илис. XXVI Гьатна хуьре къалмакъал, гьарай-эвер, Колхоз хьана гьар са кIвале ихтилат, Ахъа хьана синифд душмандин сивер, Агитация туна авачиз гъаят. Бязи «чаплабуру» туна хуьре ван: -Колхоздиз тефейла акъудда хуьряй. Идак мадни пехъи хъхьана душман, Башламишна тергиз мал-мулк гъилевай. «ГьикI хьайитIани,- лагьана абуру халкьдиз,- Куь малар-мулкар колхоздиз къакъудда. Урусар дугурдалда куь кIвалериз, Куьн алай ватандилайни алудда». XXVII «ГьикI хьайитIани колхоздиз вахчурди я»,- Лугьуз, гзафбуру цанач зулун тумар. «ГьикI хьайитIани колхоздиз тухурди я»,- Лугьуз, гзафбуру тергна чпин малар. Бязибуру атIана, тергна багълар, Бязибуру тукIваз тIуьна хипер, кIелер, Бязибуру гана гъилевай балкIан, хвар, Гьанжах амукьна са тIимил кьван верчер. Кулакди вич тадиз авуна дегиш, Авай затIар гана, пучна, чуьнуьхна, «Виридахъ галаз» авуна вич вердиш, Хипен бармак алукIна, суфат чуьнуьхна... XXVIII Ячейкани Совет гьакI хьана машгъул Собранияр, мешвераяр эверунал. Акунач абуруз хуьревай и гъулгъул, Акъудиз хьанач зиянчивал винел. Бязибур гьа ячейкадин къенени Кар икI хьунал пара кьадар шад жедай. Абуруз чидай акьадайди чпени, ГьакI хьайила чпи кулакрин пад хуьдай. Секиндиз ацукьна девлетар кIватIиз, Чеб яцIу ийизвайбурни квай аник, Намуслу партийныйризни манийвал ийиз, Алчудардай ячейка инихъ-анихъ. XXIX Няни хьана, акьалтнавай мичIивал, Куьчейра амачир инсандин эсер. ГьакI лал кьуна секин хьанвай хуьр-кIвал, Анжах дакIаррай аквазвай эквер. Кимел ацукьнавай кьуд-вад гадаяр, МичIивиле чир жедай абурун къара. Сиверавай пIапIрусрик акваз цIаяр, Рахадай абур яваш-яваш пара. Михер квай чекмейри тахъ-тахъ ванериз, Куьчед атIа кьиликай сад хкатна. Салам гана ацукьнавай гадайриз, Куьчедай виниз хъфена алатна. XXX Им тир шегьердай хтанвай Магьамад, Хъфизвай вичин бубадин кIвализ. Ам хъфизвай кьуна куьчедин са пад, Гьар жуьре хиялар къвез галатай кьилиз. Ам шегьердиз фена хьанвай ирид йис, Хуьруьхъ галаз амачиз гьич алакъа, Гила теспача хьанвай фикир ийиз, ГьикI ятIа лугьуз вичин кьуьзуь буба. ГъвечIи стха Агьмед хкведай рикIел, РикIел хкведай вичин тахай диде. Савкьват гъанвай гьардаз са кьилел, кIвачел АлукIдайди. АцIурна вичин гьебе... XXXI Хъфена агакьна ам къапудихъ, Гьаятар гьакI баябан яз ахъа тир. Хъфейлани кIвалин куьгьне ракIарихъ, КIвалерай са зкв кьванни акуначир. Гъил эцягъайлахъди ада ракIара, Лархъ авуна ярх хьана кIвалин кьулал. ГьакI къана акъваз хьана ам пара, КIваляй садан сес акъат хьанач винел. -Вагь, им вуч я! - фикирна ада вичиз. Ибур куьч хьанатIа са маса кIвализ? Фена жал мад гьич элкъвен тийир кIвализ? - Лугьуз, тIар хьана Магьамадан рикIиз. XXXII Ам кьулухъ элкъвена хтана кимел, Гадайриз мад тикрар салам хгана. Гадаяр тадиз акьалт хьана кIвачел, Са-сада гъил кьаз хвашкалди лагьана. Хабарар кьурла чир хьана Магьамад, Шадвилел гадайри ам диндирмишна; Хвашкалди лагьана цIийидаказ мад, Ам пара гьуьрметдалди саймишна: - Чна вун гьич амач жеди лугьузвай, Вун гьинавай хквен тийиз гьич хуьруьз? Я са чар кьванни хьанач на рахкурай, Ажеб хьана акъат хъувурди иниз... ХХХIII -Зи буба гьинава? - лагьана, ада Гадайривай кьуна явашдиз хабар. -Буба, валлагь, фадлай рагьметдиз фена,- Лагьана, сессуз акъвазна гадаяр. -Кьена!? - дерин уфт алахьна адалай. - Бес Агьмедни диде гьикI хьанва? -Агьмед а куь халудин кIвале ава, Дидени Абду-Регьимак гъуьлуьк ква. -Вун сагърай, Магьамад! - лагьана абуру. Вахт хьайила, чун вири рекьида. КIвалева исятда Агьмедни халу, Къарагъ, чунни гила гьанал хъфида... XXXIV Пакад къуз ам атана ячейкадиз, Хейлах секретардихъ галаз рахана, Къачуз туна вич абурун гьисабдиз, Хуьруьн агьвалатар-затIар жузуна. - Хуьр хъсан я,- лагьана секретарди,- Гьанжах исятда ава пара кIвалах. Колхоз тежез зегьле ракъурзава халкьди, Йиф-югъ гьа кардал хьанва чун алахъ. Жуьмяд къуз жедайвал я чи собрани, Анал чна мад эцигда месэла. Собраниедиз татана тамир вунни, Са гьал тукIуьр жедатIа аквада чна. XXXV Магьамад хтана бубадин кIвализ, Гъамлувилел гьар са патахъ килигна, Кьеженвай яд атана кIвалин чилиз, Ада кIвачер къерехривай эцигна. Бязи чкайрилай аватнавай къав, Уькуьс хьана къавукай кIарасд кьилер, ТIеквенрай аквазвай вили цав, КIвалин кьулал аватна ракъин эквер. Цларай гъуз атанвай рагъул ятар, Са чкайрилай сувагъар алатна, Хкат хьана ктIай кьуларин дакIар, РакIарни гьакI кукуцIулрай акъатна. XXXVI Ам хтана гъамлуз ацукьна кимел, Фикир михьиз чIулав хиялри тухуз. Атана алтIушна адал хуьруьн эл, Хвашкалди лугьуз, вирида гъил вугуз. Ацукьна хьайила инал ихтилатар, Магьамада лагьана кIвалин гьал абуруз, Инлай-анлай къарагъна хейлах халкьар, Хъша, чна арас хъийида лугьуз. Кьуд-вад касди гъана каца, лапатка, Башламишна туькIуьр хъийиз къав-ракIар, Къуншийрилай атана кьуд-вад папа Тапракдалди гъана къаварал руквар. XXXVII Пакад къуз мад атана кьвед-пуд папа КIвалин цлар сувагъ авуна, асунна, Эверна гъана харат устIар Буба, КIвалик рак-дакIарни кутун хъувуна. - Гила на мехъер авуртIани жеда,- Лугьуз, къуншийрин папари хъуьрерна. Гадайрини кIвалин юкьвал элкъвена, ТIумбул ягъиз зарафатдив кьуьлерна. Магьамада хкана халудин кIваляй Стха Агьмедни вичихъ авай пек-лек. Авуна абур кIвалин чилик экIяй, Къачуна вичиз нер-хъвар, чIугвар тенбек, Даим кьацIай къапар хьайи дакIарда Эцигна харада аваз ктабар. КIвалин лекъвер авай лацу цлара Куьрсарна регьберрин шикилар, картар. XXXVIII Ингье атана агакьна жуьмяд югъ, Хуьруьн мектебда кIватI хьана собрани. Гзафбурун чин чIуру тир кьуна гъугъ, Абурухъ галаз ацукьна Магьамадни. Бязибуру гъил кьаз хвашкалди лагьана, Садбур адаз кIанивилелди хъуьрена, Садбур, адан къаш-къабагъ мурк хьиз къана, Вилер кIаникай килигиз элкъвена. «Зунни коммунист тушни кьван»,-фикирна, Гьич адаз вилни хкажнач Серкера. Чин президиум галай патахъ элкъуьрна, «Вун кьван усал туш зун»,- фикирна ада. XXXIX Собрани ахъайна бюродин членди, Секретарди авуна яргъи доклад. Членар илихна хейлах геренди, Дикъетдалди докладдихъ акална яб. -Юлдашар! - лагьана ада сабурдал. Чна эвер гана хейлах межлисар, Амма са карни атанач арадал, Арадал аламукьна чаз буш гафар. Фейи сефердани чун беябурна, Жемятри туна са къал, гьарай-эвер, «Ма колхоз!»-лугьуз, чаз гъутар къалурна Ахъа хъийиз тунач чав мад вилер. XL -Хуьре са бязибуру,- давамна ада,- Къатидаказ манийвал гузва чаз. Гьанал собранида квезни акуна Сив ахъайна, кIандач лугьуз гьарай тваз. Чна, герек, юлдашар, ийин тедбир, Ахьтин акси инкъилабчийриз гун жаза. Бес я чна къачур туьгьметар агъур, И къара колхоз тешкил ийин чна. -Колхоздиз тефидайла, бес вуч ийида? - Лагьана, ван акъатна юкьвай садан. -Вучда кьван?-чна къведайбур кхьида,- Лагьана, секретарди хкажна ван. XLI Докладдин винел башламишна прени, ЭкъечIна рахаз башламишна Цими. «Им гьинай?» - фикир авуна Магьамада.- Ни кьабулнатIа ячейкадиз ими? Им тир адаз чидай девлетлу Цими, Гьамиша лежбер кьуна дуланмиш хьайи, РикIивай гьазур хьана виликдини Большевикрин винел тепилмиш хьайи. Мад вил экъуьрна ада собранида, КIанера мад ацукьнавай гьахьтинбур, Са къерехдивай хьиз кIвалин а пата Кьвед-пуда ийизвай куьлуьз хьиз мурмур. XLII -Юлдашар! - лагьана Цимиди кIевиз,- Чна хабар кьаз кхьида гьахьдайбур. Шандакьар ийидайбур акахь тийиз Рапуртна ийида чкадиз къалур. -Хъсан кар я,-- къул чIугуна Рзади,- Гьадлай гъейри, авач чахъ маса чара, Чна икьван гагьди авуна кIандай, Геже туна чна и кар нагьакьа. -Са бязибуруз Совет власть лагьайла,- Тикрарна, чин яру хьана, Хидира.- Шитзава лап, ачухдиз чин къалайла, И кар гила ахьтинбуруз эхир я. XLIII Магьамад тир ячейкада цIийиди, Ам и чкадин гъавурдик квачир. Иниз килигна яб гана вичини, Амайбур хьиз экъечIна раханачир. Куьтягь хьана ячейкадин рахунар, Башламишна туькIуьр ийиз къарарар, Ахпа вири кIвачел къарагъна халкьар, ЧкIана, кIвалериз къачуна камар. Ячейкада амазмай са кьуд-вад кас, Кьил хураваз ацукьнавай мад са паб. Магьамад секретард мукьув фена яваш, Акъвазна ам сад хьтин адан къвалав. XLIV -Юлдаш секретарь,-лагьана Магьамада,- Зи книжкадиз эхир вацран гьакьар Янавач, ам ни кьабулда? - лагьана, Кьуна ада явашдиз хабар. -Юлдаш Къурбановади,- жаваб гана Секретарди,- гьа папал туькIуьрна тIуб. «Къурбанова вуж ятIа?» -фикирна ада (Къариба дуьшуьш хьаначни им xyпI). Къурбанова тамашзавай сиягьдиз, Ам ацукьнавай кьил авуна агъуз. Магьамад атана адан мукьув хьиз, Книжкадал отметка ая лугьуз. XLV Къурбановади виниз хкажна кьил, Къвалав гвай Магьамад акуна адаз. Хьел хьтин акьуна чпин виле вил, Магьамадай гьарай акъатна: «Я Гуьлназ!» -Магьамад, вун хтанани иниз, Ваз хвашкалди! - лугьуз, хьана ам яру. -Сагърай, Гуьлназ, эхь, хтана зун хуьруьз. ГьикI я хизан, гьикI ава Къурбан халу? -Хъсан я, Магьамад, вун ша ман кIвализ. -Зун гьикI къведа, акьван такIан ви гъуьлуьз? -Гъуьл вучтинд я, вак хьурай адан буба! -Я Гуьлназ, гьикI хьана? Тур зун гъавурда. XLVI За лугьуда, вун няниз чи кIвализ ша! - Лагьана, членвилин гьакъи къачуна. Магьамада лагьана: «Хъсан, зун къведа». Адавай вичин книжка вахчуна. -Хтана вун? - тикрарна, Гуьлназ хъуьрена. Мад агъуз хъувуна регъуьвилел кьил; Килиг хъувуна ам мад элкъвена, ГьакI хъуьрез эцигна адал чIулав вил. -Вун иниз гьикI акъатна? - кьуна хабар, Шадвилел килигна Магьамад адаз. -Вун няниз ша, ийида чна рахунар! - Лагьана, къарагъна хъфена Гуьлназ. XLVII Магьамада хъфена фу-затI недалди, Рагъ алатна, акIана, хьана мичIи, «Фидани, вучда?»-лугьуз рикI нез рикIи, «Фида зун»,- фикирна ада.- Са герен Фена, абурув ихтилатар ийида, Гьич тахьайтIа хушвилелди рахана, Хуьре авай агьвалатар чирда за». МичIи дар ккIарай гъуз рекье гьатна, Ам явашдиз фена Къурбанан кIвализ. Рак гатазмаз, Къурбан кIваляй акъатна, «Ша, ша!» -лугьуз, хъвер кваз рахана кIевиз XLVIII Тухвана ацукьарна хъуьцуьгандал, Вири хизанди хвашкалди лагьана, ГьикI дуланмиш жезва, гьикI я ви гьал Лугьуз, Магьамадавай вири жузуна. Эвелдай ихтилатарна дуьньядикай, Къурбана кьуна адавай хабарар: - Чан хва, вун хтайди я шегьеррихъай, Лагьа на чаз дуьз яни им, тапарар: Бес виринра хьанвалда колхозар, Чи хуьрени хьухь лугьуз жебирзава. ГьакI кухунна акъваз хьанва халкьар, Алад колхоздиз лугьуз эмирзава. XLIX -Колхоз хъсан я,- лагьана Магьамада,- Адан метлеб - чун дарвиляй акъатун, Азад авун чун кулакдин пацукай, Виш сарин мичIивиликай хкатун. -ГьакI я гьа!- лагьана Къурбана,- чан хва, Бес и жемятар ана гьикI хьуй вири? Сада вуртIа, кIвалахдач масада, Ана бес гьикI хьурай и халкьар дири? Лугьун чна агъаналлай Али-Рза, Вазни чизва, ам ятIа вуч итим, Уьмуьр акъудайди я ада ксана, Адахъ галаз кIвалахдайди хьурай гьим? L Магьамад кьезилвилелди хъуьрена, Сабурдалди яваш-яваш лагьана. (Гагь Къурбанахъ, гагь Гуьлназахъ элкъвена Гагь чин яру жез, хкажна рахана: - Колхозди вири дуьзарда сад хьтин, Ана вирида кIвалахда жеривал, Тадач ана сад кIвалах тийирдан чин, Членри акъудна гадарда къецел. Колхоздин фин - им намусдин са кар я, Ам дяве я цIийи уьмуьр къурмишунин. Квез колхоз къурзавайбур кулакар я, Ам дяве я кулакар терг авунин. LI Хейлин рахана абур колхоздикай, Гуьлназа вилик гъана эцигна чай. Килигна явашдиз вилер кIаникай, Явашдиз гафар акъат хьана адай: - Кулакар хуьдайбур ава чи хуьре, Ячейкадивай абуруз серенжем жезвач. Кулак Советда, ячейкадин къене Ацукьнава, абур рикIел къвезвач. Абурукай колхоздиз гьахьдай кас авач, Алад лугьуз эмирзава лежберриз. ГьакI хьайила халкьарни гатIунзавач, Абуру яб гузва кулакрин сивериз. LII Ахпа Гуьлназакай кватна ихтилат: -Вун куьз ина ава?-лагьана Магьамада,- Вучиз икI куьн сад сад авай хьана кат? - Лагьана, явашдиз хъвер авуна ада. -Гьагь, чан хва,- лагьана туьнтдиз Къурбана,- Ваз чидачни кьван мегер абурун гьал? Захъ галаз къалмакъал, акьунар хьана, Им рахкурна. ЧIуррай яллагь чпин кIвал! - Пуд йис я гила,- лагьана Гуьлназа,- Зун адакай хтана чи кIвалеваз. Гьадлай кьулухъ зун партиядизни гьахьна, Гъана партбилет къалурна адаз. LIII - И хуьруь зи кьилел тагъайди амач, Абуру закай тавур чIиргъинни тунач, Заз куьчедиз экъечIдай мумкинвал ганач, Амма за абур гьич къайгъуда кьунач. Атлу-Хан, вичи зун рекьида лугьуз, Гьатна хьана хейлин вахтар зи геле. Кьилиз акъатнач адан мурдар гьилле. - Еке са херни хьанва адан кьилел,- Лагьана Къурбана,- гьалчна сада къван. Бязибуруз Али акуналдай къавал, Амма чир хьанач, вуж тиртIа а душман. МУЬЖУЬД ЛУГЬУР КЬИЛ I Къурбанан кIвале ихтилат хьайила, Магьамадаз хуьруьн гьалар чир хьана. Ада явашдиз башламишна гила, Алахъна вири ачух чинал гъана. Ам амайбур хьиз халкьдикай катдачир, Виридахъ галаз ацукьдай, рахадай. Лазим момент кIвачерик гьакI тадачир, Ам гьасятда хъсандиз рикIив кьадай. Гьар рахунал, гьар са гъвечIи шикетдал Акъваздай ам, лап дибдай къечIядай, КIевиз къвазна ачух тушир гафунал, Адан винел алай перде элядай. II Кимерал дуьшуьш хьайила бязибурал, Магьамада абурухъ галаз ихтилатдай. Дуьз тушир крар абурун фикирдал Вичиз нетижаяр хкудиз кIватIдай. Ихтилатна ада Гьасанахъ галаз, Ам тир хуьруьн къене агьваллу лежбер. Ада са-сад вичин метлебар къалаз Ихтилатарна Магьамадаз лап иер: - Чан хва,- лагьана ада дугъривилел,- Са вахт хьана дугъриданни хъсан тир, А вахтунда хъсан жезвай гьакI чи гьал, А вахтар къазанмишдайдаз лап чан тир. III - Пата-къерехдай садан зегьмет квачиз, Совет гьукумат хьайидалай кьулухъ КIуьд къарамалар, гьакI куьлуьбур квачиз, Къазанмишна за фена инихъ-анихъ. Жуван куьтендал, маларал цан цана, Гьар суз вахчуна за са пара техил. Кьуьд акъатна, гатфарихъ маса гана, Къачуна жуваз малар ва цадай чил. Садани ваз хуьруьн къене куьтIдачир, Секиндаказ жуван кеспи ийидай. Къазанмишайдак садани кядачир, Жуван зегьмет жуваз хкверди чидай. IV -Гьа кIвалах колхоздани жедачни кьван, Колхоздин метлеб куьн кьиникь ян мегер? Ам санал кIвалахна къазанмишда ман. Мадни хъсан я, санал хьайтIа эгер. -Я чан хва, ваз хабар авач хуьруькай, Зун гьазур я гьакI колхоздиз гьахьиз. Вуна а кар хабар яхъ Алимавай, Зун мажбур яни бес гьадаз кIвалахиз? -Алимаз вучиз кIвалахда кьван вуна? -Ваз чидачни кьван, вуж ятIа а Алим? КIвалахайди туш ада гьич уьмуьрда, Серинрик къаткиз хьанавайди я лигим. V -Вуч я! - лагьана Миха а паталай,- Кьил кукIварайтIани кIвалах ийирд туш. Ам вердиш хьанвайди я лап бинедлай, Уьмуьр кIвалах тийиз, гьакI дугуриз буш. ХъуьтIуьз чархарик далудиз рагъ гуда, Гатуз жагъурда вичиз къацу серин. Адахъ галаз вуна зун гьиниз тухуда, Гьам къайда яни бес лежбердин рикIин?! -Инал алай Суьлейман аку садра,- Сабурдал тикрар хъувуна Гьасана,- Вич етим тир, амма зегьмет чIугуна, Гила секиндиз са кьас фу незва ада. VI -Абур колхозда гьахьайла дуьз жеда, КIвалахда абуру,- лагьана Магьамада. -Ийидач, абур куьчейра къекъведа,- Лугьуз. мад гаф атIана кьуд-вада. -За йиф-югъ тагьлана кIвалах авуна, Зегьмет чIугуна къазанмишай ник, мал Тухвана гьабурун ихтиярда туна Ацукьун - бес имни язвани амал! За колхозда кIвалахда, ам къекъведа, Ахпа зи зегьмет гудани бес адаз, Ахпа ам зал хи-хи, хи-хи ийиз хъуьреда, Бес и крар дуьз аквазвани ваз? VII -Колхоз жеда,- давамарна Гьасана,- Ахпа атана мискIинни агалда. Папарни са кIвале туна агална, ЧипIиналди жемятриз пайдалда, Вуна, Магьамад, гьикI фикир ийизва, Ихьтин крар жедайди яни мегер. Алем вири и кардихъай катзава, Аниз фич сад, инсан ятIа ам эгер. Чпиз тухвана зун гуьлледив ягърай, Колхоздиз зун са макъамдани фидач! Чпиз кIамай кьван къализ гьарайрай,- Лагьана Рамазана.- Кьведра рекьидач. VIII -Жемятар, куьн гъавурдик квач колхоздин, Абур квез кулакри лагьай гафар я. Фялейринни лежбер халкьдин союздин Душман кулакри акъудай чIалар я. Колхоздин фикир туш куьн каша гьатун, . Ада куь сад ийида - кесиб, уртабаб. -Куь метлеб я,- лагьана ада,- вахчун Захъ галаз дуланмиш жезвай гьалал паб. -Яваш, кьей хва, вун!-лагьана Тегъиди,-, Рахаз тур касдив, им вуч хьана види! -Кьарай кьач ада,-лагьа Тегъиди,- Япар илихна вегьида ягъиди. IX - Колхоздин метлеб туш куьн каша гьатун,- Рахунив эгечI хъувуна Магьамад,- Метлеб я кулакдин пацукай хкатун, Ада сад ийида кесиб, уртабаб. Ана сад хьана кесиб, урта лежбер, Вирида зегьмет чIугвада, кIвалахда, Стхавилелди кьуна гъиле гъилер, ЦIийи уьмуьр къурмишунал алахъда. Цан цун бес туш, кIелни авуна кIанда, Цан цун бес туш, лазим язва чаз доктор, Цан цун бес туш, чаз ктабхана кIанда, Туьрез затI туш, чаз лазим я трактор. X -Квез чизва хьи,- хъувуна ада давам,- Куьгьне рекьикай чаз рехъ жедайди туш, Кулакри алаждай кесибрин хам, Кесиб халкь амукьдай гъил хъуьчIуьк кваз буш, Гьасан, ваз гьинай атана а никIер? -Гьинай къведа? Зи зегьметдал къачуна? Адаз килигна Магьамадан вилер. -Ни гана ваз, на гьикI абур къачуна? -Дардавайда гана.- Нани къачуна? -Дарда куьз гьатнай? - Гъилевай яц кьена. Я туш, са бедбахтвилел кIвач алукьна, Я туш, кIваляй буба рагьметдиз фена. XI -Бедбахтвиликай на хийир къачуна, На жуваз кIватIна никIерни малар! Ник ваз гайила, ада бес вуч хъувуна? -Ам амукьна аллагьдиз ийиз ялвар. -Ваз амалар чир хьана пара иер, Гатфарихъ къуьлер акъудиз базардиз, КIватI хъувуна халкьдин маларни никIер, Кесиб гьакI туна килигиз ви гъилиз! Алимаз авай вилик дуьз яхцIур хеб, Садни амач, гьикI хьана лагь на адаз. КицIин азабда дуланмиш жезва чеб, Малар, хипер гана кулак Растамаз. XII Са бязибуру сивик хъвер кваз лагьана: «Валлагь, лап дуьз лугьузва Магьамада. Са бязибур виликди хьиз алгъана, Санал сивяй гаф акъудна кьуд-вада: - Жуван секин мяшет гадрун къерехдиз, Фена колхозда къалмакъалдал кьил хуьн, Дуьньядавай кицIив, кацив къал ийиз, Вирибуру са къажгъандай хапIа тIуьн Чаз кIандач, чан стха, чаз кIандач, Чун авай гьалда секиндиз тур куьне, Чахъ гьакIани рахадай аман амач, Тавакъу я, тур чун секиндиз кIвале. XIII Куьн кIваляй акъудзавай касни авач,- Лагьана Магьамада,- телесмишмир. Чаз а гафар гьич ван жезни кIанзавач, Чун устIар хьанва, а гаф рахамир. Гьа икI колхозрикай ийиз ихтилат, Кеспидивай чукурна куьне халкьар. Акъатна гатфар, мукьвара къведа гад, Хуьруьнбуру цанвани гзаф тумар? -Захъ,- лагьана Гьасана,- алатай суз Хьанвай кьве жуьт кIвалахдай малар, Къариди, квез я ибур хвена лугьуз, Гана, ама са яц къвалаллачир чIар. XIV Магьамадаз эвелдай лап хьана залан, Ада вичи вичик фикирар авуна. Фикирна: ибур за гьикI гъавурда тван; Кьил хкажна, мадни агъуз хъувуна. - Я стхаяр,- сабурдалди лагьана,- Куьн и кардикай са ни кухурнава. Заз чизва, квез гзаф хъел атана, Амма квез колхоз сада гьакI къурнава. Куьн рази яни кьиникьал гьа Алим, Ам кесибвили авуна лугьуз чIур. Фикир це, ам я сагъ са жегьил итим, Са мус ятIани кулакри ганвай кIур. XV Гьахьтинбур гзаф ава хуьруьн къене, Лазим язва абур кIвалахдал чIугун, Садвилелди кьуна вирида гъил гъиле, Санал кIвалахун, санал дуланмиш хьун. Куьне лугьузва: кIвалахдач Алима, Лагь кван куьне, ам квел дуланмиш жезва? -Гьатнава вичиз гьакIа ина, ана; Гьар къуз садан гвениз, я йигал къвезва. -Гвениз къвезва,- лагьана Магьамада мад,- Йигаррални кIвалахзава чарабурун. КIвалахзава масабуруз кьуьдни гад, Гьихьтинди я бес абурун кIвалах тавун? XVI -Чна гъана кIанда хуьруьз трактор, Мадни са гзаф майишатдин машинар, ЗатI экъечIдайд туш чиляй туьрез кутур, Гьада я чун ийизвайди гишинар. -Тракторди кIвалахдач чи никIера, Абур я ахьтин куьлуь-куьлуь кIусар, Ада цана кIанда гегьенш чилера, Авачир арайра сергьятар-тIунар. Чун вири кесиб, уртабаб лежберар КIватI хьана садбуру цайитIа цанар, Садбуру малар хуьда, яда векьер, Садбуру гуьда, гатада йигарар. XVII - ГьакI хьайила хуьре амукьдач гишинбур, Амукьдач масад ийирбур истисмар. Акъат хьана кефер чIугур сивяй кьур, Къерехда амукьда душман, кулакар. Чи куьгьне хуьр, чаз Ленина лагьайвал, Сада лукI хуьз, муькуьди лукIвилиз физ, Я гъилик жез, я туш ийиз агъавал, Истисмардик жез, я истисмар ийиз, Фена шумуд cap, гилани физма. Чна, юлдашар, терг ийин и гьалар, Бес я чна гардандал акьадарна Хвейиди чун истисмарай кулакар! XVIII Гзаф лагьана Магьамада абуруз, Ам къавалай верчер фейид хьиз хьана. Гьелбет, хуш хьанайтIани кесибриз, Са бязибур цIай кьуна хъилев кана. Инихъ-анихъ алатна и халкьарни, Къарагъна кIвализ хтана Магьамад. Кьиле гьатнавай са пара хиялри Акъат тийиз пел ийидай гьакI пад-пад. - Лежберриз чизвач,- фикирна ада,- Ячейкади тухванач лазим кIвалах, Чара ксар чуьнуьх хьанва ана, Абур гьар патахъ ян гуз хьанва къах... XIX Мадни рахана ам са гзафбурув, Рахана кесибрив лап кIанелламай, Фена ам шумуд батракдин мукьув, Вири дердер хабар кьуна абурувай, Кесибдин фикир язвай колхоздиз фин, Амма абур гъавурдик квачир кардин. Кьил акъатзавачир гьакI чпяй чпин, Гьеле кумай пис эсердик кулакрин. - Чидач ман! - лугьудай адаз кесибри, Гьихьтин кар ятIа куьне лугьур колхоз. Гъиляй акъатдачни бес мезгьеб, дин чи, Инра ванер ава ман бес гьакI лугьуз. XX Магьамад рахана кулак Ярметав, Рахана зил кьаз гьадаз кIани гафар. Кулакди гьарданбир винел пад кьаз-кьаз, Авуна Магьамадав пара рахунар: - Колхоз, колхоз,-лагьана адаз кулакди,- Акван чна, ни ийидатIа а. колхоз! Зи малдик умуд кутурай батракди, Колхозда нез-хъваз, кеф чIугвада лугьуз. Абурун гъиле твадалди за зи малар, Абурун гъиле гьатдалди за зи багълар, ТукIуна кицIериз ийида за кадар, А багъда кIвачел тадач за гьич са тар! XXI -Магьамад! - хъувуна Ярмета давам,- Ибур эхир кьилиз фидай крар туш, Чахъ гьеле хуьре авазва яцIу хам, И гафар вири фидайбур язва буш. Хуьруьн Совет квайди язва чи пацак, Ячейкадани ава чаз куьмекар. Гьич са затIни хкIар чка авач чак, Чахъ галазва хуьревай кьван беднякар, Акьван къайгъу чазни авач, фикирмир, АкI чун чални язва гьа мукъаят... -Эхь,- лагьана Магьамада,- дуьздал тамир, Явашдиз хьиз чуьнуьха жуван такьат. XXII - А гъавурдик чун ква,- лагьана ада.- Заз виликди авай къанни цIуд малар, Вири гана, такварди къачуна за, Инихъ-анихъ къакъажнава за кIвалер. Къуьлни ава, аллагь берекат, тIимил, КIантIа са рипе твах жуваз буржуна. ЦIийиз хтай итим я вун, буш тир гъил, Гатуз вахце, жуваз гьанрай къачурла. Жув ахьтинбурун гуьгъуьна гьатмир, хва, Къазанмиша жуваз, къачуна азаб. Чнани ваз тIимил куьмекар гуда, ГьакI туькIуьрни ийин чна ваз са паб. XXIII Дангъуздин хва,- фикирна Магьамада,- На физвайвал жуван кар давам ая. Ваз хабар туш, зун рахазватIа квекай, Зун къачуз жедани бес ви къуьлуьвай. -Ваъ гьа, колхозар жедач, Ярмет халу, Абур мегер кьиле фир крар яни? Ахпа элкъуьрна адахъ вичин далу. -Анрикай хажалат ийимир нани,- Лагьана, элкъвена хтана кIвализ, Вичин кардал машгъул хьана Магьамад. Мад экъечIна халкьдив ихтилатриз, Фена икI арадай йикъар са кьуд-вад. XXIV Секретардихъ галаз рахана ам, Месэла эцигна гьакIни бюродал, Рахана ам умуми собраниеда, Кагъаз рекье туна ада райкомдал. Саникайни хкатнач са нетижа, Гьавайда фена ячейкадин гафар. Гьа вилик хьиз машгъул хьана ячейка Гьавайди фена ячейкадин гафар. Гужуналди кхьена халкь сиягьдиз, Жемятрик кутуна са гьарай-къал. Магьамада, хиве кьан тийиз-тийиз, Гьамани эцигна колхоздин кьилел. XXV КIватI хъувуна виридан малар, шейэр, Са затIни садан ихтиярда тунач. КIватI хъувуна гьатта верчерни кIекер, Я устав, я программа рикIиав кьунач. Расна хуьре чпизни течир са затI, Я колхоз туш, я юлдашвал, са xaпIa. Акунриз ам тир гьахьтин хьанвай барбатI, Мурс акъатна ктIанвай цуькIуьн хара. Чпи лугьудай адаз «чи коммуна», Коммуна вуч ятIа, чпизни чидачир. Инаг чир хьунухьни лазим кар ятIа, Аникай са кIусни фикир ийидачир. XXVI Кулак, фекьи лугьур са гафни хьанач, Акатай кьванди кьабулна колхоздиз. Анжах са кьуд-вад кас аниз гьахьарнач, Садра аксина хьанай лугьуз чпиз. Колхоз хьана, сиягьарни кхьена, Авай маларни санал кIватI хъувуна. Са варз хьана гзафбур кардал тефена, Колхоз кIандай тIимилри кIвалах авуна. Бязи вахтара райондин буйругъдал КIанз-такIанз рас хъувуна рекьер-хулар. ГьакI буш ацукьна гзафбур кимерал, Буш ракъурна кесписуз пара вахтар. XXVII - Ихьтин кефер жагъич,- лугьудай кулакди Кефер ая, кьей кесиб халкьар, гила. Ацукьна кIвалах тийиз кимерал икI, Нез-хъваз, булвилелди девранар гьала, Совет власть, валлагь, хъсан власть я, Вири садна, нез-хъваз чIугваз тазва кеф, Айиб хьуй квез, куьне икI хуьн тавуртIа И кьил квахьай цIару гъаларин кенеф. Уртабабдиз лагьана ада яваш: - Бес гьикI хьуй, икI фида жал пара яргъал Гад хкатзамаз, гьатда чи хуьре каш. Мукъаят хьухь, нубат хквезва чал! XXVIII Магьамад гъавурда авай и кардин, Ам тини хьиз тIушунзавай намусди. Вахт алат хьанвай гатфарин тумарин, Агакьдай са чара амачир гьич цIи. Рахунни абурухъ галаз гьикьван четин, Гьикьван кьиле тефир залан са кар тир. Гаф лагьайла чIурна акъваздай гьакI чин, На лугьун, ибур кьуна гъай лукIвар тир. Эхир атIайла Магьамадан чара, Ада месэла гъидай собраниедал, Югъ-йиф авачиз, гьамиша са пара Членри ийидай чпи чпив къал. XXIX Рагъ атана акъвазна цавун кьулал, Гьар са тереф кьуна къалин пешери, Вири мад гьакI хьана хуьрел кIватIал, ЦIив-цIив манидал илигна нуькIери, Хъипи хьана хкаж хьана магьсулар, Акурлахъди шад жедай халкьдин рикIер. Амма лап тIимил тир ихьтин чкаяр, Къалгъан акъатна чIуруз амай никIэр. Вишерал халкьар гьакI бушдиз ацукьна, Гатфарин рагъ гуз чпиз хуьруьн кимел. Хьайи тIимилданни къайгъу тавуна, Гзаф чкайрал ацалт хьана эчIел. XXX Башламишна райондай къвез приказар, Цанар цадай циркулярни тапшуругъ. Циркуляррай ацIана еке дакIар, Магьамадакни кутуна абуру гъугъ. - Бюрократар! - фикирдай ада пара,- Къедалди садни вилериз акунач. Садни хьанач ийидай чаз са чара, Я кхьейдан гъавурдани акьунач. Секретарь ячейка гваз гьакI къерехда Акъвазна, са куьнизни ганач куьмек. И ван хьайи колхозчияр мад шехьда, Райондиз иникай хабар туш герек. XXXI Цан цуз лугьуз ракъурнава циркуляр, Циркулярдал цадани чна бес цанар? Къайгъу тавуна пучиз туна малар, Гила мад акал хъийизва чахъ тумар. Гьанал цанвай кьве гъвечIи кIапIал чиляй Икьван халкьдиз хтурай вуч магьсулар. Чпи мад куьмек гудани а кьиляй, Чна вуч нен, чна гьинай гъин тумар? ТуькIуьрна виринра ихьтин колхозар, Чеб бейхабар ацукьнава районда, Кхьиналди чпин эмир-буйругъар, Вири крар бегьемар ийиз кIанда. XXXII Са куьникайни хьанач са кьадай чка, Йикъар са-сад алатна тадивилел. Вилив хвейи гадни ингье атана, Къизмиш цIаяр къвазва чилерин винел. Колхозчияр экъечIна мукалар гваз, Гвен гуьда лугьуз чкIана никIериз. Гъилиз недай техил хкведатIа акваз, Вири ашкъидалди никIериз катиз. Амма яргъал фидани кьван и шадвал, Ингье гатукай хтай затIни хьанач. Гила гьатна колхозда са гьарай, къал, Абурун рикIел мад экв, дуьнья хтанач. XXXIII Гьарда вичиз хтай кьве рипе техил Вахчуна, мад вилеризни ахкунач. Гьарда са патахъди кьуна вичин кьил, Алай чкадал кIусни давам хъувунач. Бязибур чкIана, квахьна патарал, Бязибур хъел кваз къерехдиз чIугуна Намусдал кIвалахзавай тIимилбурал. Абурухъ галаз Магьамада гьуьжет кьуна, Колхоздикай амукьна са скелет, Къакъатна, чкIана кIарабрин кьилер. Гзафбур кIаняй виниз гьакI хьана перт, Виридаз гуз амукьна туькьуьл сепер. XXXIV - Колхоз чкIана,- фикирна Магьамада,- Душмандин гъиле гьатна хци яракь. Вичин хцивилив гьич и дуьньяда Къведайд туш са металл, я гьич са ракь. Дугъриданни и ван тадивилелди Щайлапан хьиз чкIана гьар са патахъ, Кулак, фекьи, спекулянт чпелди ЧIугуна акъвазна гужлу тир даях. - Ма квез колхоз!-лагьана абуру хъилел,- Ацукь гила гишилани мекьила. Гьа им тир абуру тагъайд куь кьилел, Гъавурда гьатнани, халкьар, куьн гила?! XXXV Магьамадан рикIиз хьанвай пара тIар, Ада кимел, я кIвале кьарайдачир. Даим кьиле къекъвез чIулав хиялар, Са декьикьа секин хьунухь авачир. Гагь хъел къведай адаз ячейкадикай, Гагь себ гудай фитне твазвай кулакриз, Гагь фена Совет бугъмишиз кIан жедай, Гагь кIан жедай хуьряй экъечIна катиз. - Ваъ, икI жедач! - фикир хъийидай ада,- Хуьряй катун туш са акьван кьегьалвал. Им партийнидин еке тир буржи я, Колхоз акъулд хъувуна кIанда винел! XXXVI - Чи душманрин гъиле гьатай и дуьдуьг Зегьметдал адавай вахчуна кIанда. Ам душмандиз авуна кIандач илив, Дяве кIанда аман амай кьван чанда. И хиялра йиф-югъ авачиз ахвар, Вични хьанвай кIвачин кьилел азарлу. Са гзаф крар жедай адаз хабар, Ахпа кьил элкъвез хиял жедай кьалу. Ячейкада собранияр хьайила, Магьамада гудачир садазни мажал. Виридаз айибар гуз туьнт хьайила, Вири жедай адан гъиляй гьакI мягьтел. XXXVII -Вучиз Мисри, Мирзе-Бутай ва Къадир Партийнияр яз атанач колхоздиз. КIвалик кумай пек хкудиз са факъир Вуч гадарна ял авай кIвалин чилиз! Вучиз бязи комсомолар куьчейра Гьатна, колхоздиз къвезвач чеб садни, Вири икI акъвазайла къерехра, Квез кIанзава колхозда кIвалахун ни? Рахунар гзаф хьана, амма метлеб Хкатнач, кар аламукьна чкадал. Магьамада авур къалмакъал, гай кьван себ Элкъвез кьулухъ алукь хъувуна чилел. КIУЬД ЛУГЬУР КЬИЛ I М агьамадал вичин уьмуьрда садрани Гьалтначир икьван залан ва четин гьал. Дерт хкаж жезвай къвердавай мадни, Бушбур къекъечIна акъвазнавай патал. НикIера авун лазим тир кьуьгъверар, Атанвай лап жавабдарлу са вахт. Цадай вахтни жезвай зулун тумар, Гьял ийидай лежбер халкьдин кесиб бахт. Амма вучда, халкь кухунна катнавай, Адан гуьгъуьнал аламай тIимилар. Абуруз намусдал кIвалахиз кIандай, Абур тир кесиб лежберар, партийнияр, II Кьуьд къвезвай, малдиз алаф авачир, Гатфариз яна гьазурначир векьер. Гатукай гьич нагъвар кьванни хьаначир, Гила амукьна гьакI ахъайна гъилер. - Крар,- фикирна Магьамада,- я чIуру, Халкьдив чпин малар вахкана кIанда. ТахьайтIа садани цан цадач абуру, Къведай суз гьалар жеда мадни ганда. Зи фикирдив, колхоз кIанда хушунал, Михьна кIанда кулакни абурун тумар, Колхозда амукьна кIандай тIимилрал Тадиз тешкилна кIанда зулун тумар. III Эверна ада шумуд собранияр, Алахъна кардин гъавурда тваз халкьар. Собранийризни хтанач гзафар, ГьакI буш фена Магьамадан гафар. Гатун югъ тир, цавай цIай къваз чимидай. Гьар са тереф акъвазнавай гьакI кана. ВацIари зайиф ширширар ийидай, Там-тар акъвазнавай патахъ алагъна. Техил кIватI хъувур никIер самарик кваз Акъвазна килигзавай сефилвилел. Гзафбурал чIуру къалгъанар алаз, Биши ахваравай хуьруьн а патал. IV Къе хьана мектебда партияд собрани, Яваш-яваш гьа патахъ фена халкьар, Атана ацукьна стулрал вири, Серин хьуй лугьуз ахъайна дакIарар. Къе доклад ийидайвал тир Магьамада Хьайи крарикай вичин колхозда. КIане ацукьна кхьиз авай ада РикIел хтай гьалар вичин алава. Бязибуру лап рикIин михьивилел Сабурсуз ам рахун вилив хуьдай. Хурум чекме, бухари бармак кьилел Алайбурун чин чIуру яз алугдай. V Ингье гана абуру гаф Магьамадаз, Вирибуру туькIуьрна вилер гьадал. Ам акъвазна виридан вилик рахаз, Вил эцигиз кьилди-кьилди гьар садал. Чуру-спел акьалт хьана винелди, Яхун хьанвай чин элкъуьриз гьар патахъ, Вилик квай стол кьаз зурзун квай гъили, Гьам акъвазариз алахъдай вичиз даях. Дугъриданни вил ягъайла Магьамадаз, Ахпа килигайла бязи кьамацриз, Аквадай и гьакъикъат ачухдаказ ГьакI кадар авур са простой вилиз. VI - Юлдашар! - лагьана Магьамада кIевиз,- Куьне эцигнава инал зи доклад. Амма заз чидач, лазим ятIа им куьз, Колхоз хьайидалай кьулухъди барбатI. Квез чизва, шумудра за лагьана: Гужуналди колхоз авун туш мумкин; Гьар сефер куьне заз айибар гана, Чинал хъурхъ элкъуьрна куьне даим зи. Ингье чкIана, терг хьанва чи колхоз, Квез чизва и кар хъсан виридаз. Мад вучда кьван, куьне гъанва зун иниз, Авай гьалар лугьуз ихтияр це заз. VII - Юлдашар! Даим хьана кIандач буьркьуь, ТIимил кьванни ахъайна кIанда вилер. КIвалах авун важиб я виридалайни, Къуьнел кьадар къакъажна жуван гъилер. За квез шумудни са сефер лагьана Чи хуьруьн къене авай эксик гьалар. Шумуд райкомдин кагъазар атана, ГьикI туькIуьрун лазим ятIа колхозар. Чи юлдашрикай са гзаф итимри Бюрократ фурсунал хкажна кьилер. Авай дуьз гаф, хъсан-пис лагьайлахъди, Гуьндуьгар хьиз экъисна хъилелд вилер. VIII - Зун хуьруьз лап геж хтана, юлдашар, Куьн гьамиша ина, хуьре, авазвай. Хуьруьн къене жезвай кьван чиркин крар Квез виридаз ачухдаказ аквазвай. Ачухдаказ гьакI ахъайна кулакар, Дуьздаказ чирнач кулакарни кесиб. Ячейкада рас хьана кьилдин партар, Халкьдив рахун абуру гьисабдай айиб. Кулакри рекьелай алудна халкьар, Туна хуьре дуьньядавай кьван сесер, ТукIуна тIуьна, пуч авуна малар, Цун тавуна, гьакI бушдиз туна никIер. IX Хуьруьн кесиб лежберриз ва батракриз Садра кьванни ганач собранидиз эвер. Гъавурдик кутуна, чирна абуруз, Зиянчийрал чIугунач абурун вилер. - Акъваз, юлдашар, са гъвечIи геренди, Ина партиядик квачир кас авани? - Хабар кьуна явашдиз секретарди. Партиядик квачирд экъечI тавакъуй! Авач! - жаваб гана сада халкьдикай. Гафунив эгечI хъувуна Магьамад. -Лагь кван, вужар колхоздик квачтIа чакай? (КуьтI акъуднач са хейлах итимри мад). X - Вучиз атIанва чна хуьруьн къене Шумудни са кесиб лежберрин сесер?! Тахсир тушни им бес чи виридан, Гьинавай бес а вахтунда чи вилер? Абур мегер квелди хьанай чаз акси, Чна гьалдарначни абурал кулак? Чна абур гъавурдик кутунайни? Гьелбетда, ваъ, кIарасдин къеневай квак. Вучиз кутунай чна бес колхоздик Гьич хуьрени герек тушир кулакар, Гана, пучна авай кьван малар, багъ, ник, Чуьнуьхна кутунвай чилик фурар! XI - Абур чуьнуьх хьана,- давамна ада, Дегишарна чпин винел патан хам. Къеце дяве кьилиз акъат тавурла, Явашди хьиз колхоздиз къачуна кам.. Абуру гьана тухвана агитаци, Кесиб лежберар алудна рекьелай. Ийиз тунач халкьдив колхозда кеспи, Фитне кутаз абурук даим кIевелай. Абур секиндаказ туна къерехда, Шумуд кесибдин сесер атIанва, Тумар туна ячейкада, Советда, Абуруз гьар патахъ майданар ганва. XII -Вуж ятIа лагь ячейкада абурун тум! - Хъилелди лагьана Мирзе-Бутая,- Акваз-акваз вилерилай алатна гум. ГьакI рахамир, лагь кван, ам вуж ятIа! А паталай къарагъна яргъи Мисри. -Вуч я ибур, на ийизвай гафар, Ваз амайбур итимрай аквазвачни, Вуж ятIа лагь, абурун са-садан тIварар! -Юлдашар! - лагьана Къадира кIевиз,- Вуч гафар я ийизвайбур ада? -И кутIаяр язавайди я ада низ?! - А паталай зил кьуна мад кьвед-пуда. XIII -Яваш, пажалста, рахаз тур касдив, Им вуча куьне ийизвай къалмакъал, Квез чидачни рахадайди нубатдив! - Лугьуз, секретарь акьалт хьана кIвачел. -Лугьудай гаф чиррай, ахпа рахурай! -Им вуч тумар я акалзавайди чахъ! Тийижирла вичин къене кьуруррай! - Лугьуз, чин элкъуьрна абуру гьар патахъ. -Чида заз, куьн акъваз са геренди, Магьамадаз гумир куьне а кичIерар! Квехъай кичIебур ава жеди белки! - Лугьуз, дегиш хьана Магьамадан ухшар. XIV Сабурдалди хъувуна ада давам, Гагь яру хьана, гагь хъипи адан чин. РикIи тади къачуна хейлах аям, Тапанчидизни гъил авуна вичин. - Лагь кван, дуст Мисри, вуж ятIа ви Растам? Вучиз ам кулак яз чуьнуьхнава?! Вунни тушни гьадан тум, лап гьадан кьатIи? Вучиз ам ви далдадик илихнава?! Лагь ачухдаказ ячейкадин вилик, Вун даим гьадан кIвализ физ авачни? Пучур малар, кутунвай фурар чилик, Тухузвай акси кIвалах ваз чизвачни? XV Ваъ! - жаваб гана хъилелди Мисриди,- АватIа, жува акъудур ман дуьздал! Яр акъатна къизмиш хьайи зегьем чини ГьакI яргъалай гьужум ийидай Магьамдал. Къуьнерихъ галай адан чIулав палту, КIвачелни михьнавай хурум чекмеяр. ТуькIуьрна хъсандаказ спел-чуру, Винелди бурма хьанвай спелар. Дангъуздин хва,-фикирдай ада къене,- Зи гафунал гаф эцигдайди я вун!? За вун туна лагьай тIвар ийич хуьре, Заз айиб я инал мадни вав рахун. XVI -Зун фидайла, ви кIвалел лежбер алай,- Мадни ван хкажна лагьана ада. Гьикьван малар, чилер ви гъиле авай, Гьиниз фена, вун иниз гьикI гьат хьана? Вучиз колхоздик экечIнавач бес вун, Жуванди вахкун яна рикIиз залан, На хуьзвай гьа чи душман кулакри Хкудна кIанзавани ваз халкьдин чан! На лагь, Мирзе-Бутай, вучиз Ярмета Чи ячейкадихъ агалднава далу? Адахъ галаз ви гьихьтин ара ава, ГьакI хуьзвани вунани жуван халу? XVII Мирзе-Бутай акъат хьана цавариз, Садлагьана тик акьалт хьана кIвачел. Фикир кадарна тадиз адан чиниз, Килигиз акъвазна адаз вири эл. -Магьамад, ви сив хуьх лугьузва за ваз! Вакай мусалай кьулухъ итим хьанва? Им вуч фитне я на хуьруьн къене тваз, Са йисни арадай фидалди хтана. -Къелетарзава на, Магьамад, пара! Вуч кулакар авайди я чи хуьре,- Лагьана, кIвачел акьалт хьана Мисри,- Им вуч фитне я кьунвайди на гъиле? XVIII Женжел макьамрал гьахьна куьн партиядиз Акъвазна куьн хуьруьн къене къуллугърал, Советдиз, таавундиз, кооперативдиз, Мад иер акьахна куьн халкьдин кьамал.- Партиядин книжка кутуна хъуьчIуьк, Халкьдихъ галаз гьич рахазни квез кIамач. КIватIална хуьревай кьван кулакар хуьз, Партиядин рекьиз куьне ябни гузмач. Ячейкадани гьакъикъат лагьайла, Группа хьана куьн тепилмиш жезва! Куь душманвал ачухдаказ къалайла, Квез закай рекьиддй кьван хъел къвезва. XIX «Чаз душманар лугьузва ада» лугьуз, Тепилмиш хьана адал са шумуд кас. Ячейкадин секретарди гьарай гуз И къалмакъал хъувуна са гьал яваш. -Дуьз лугьузва, юлдашар, Магьамада,- Тестикьарна ам секретардини. Чак, юлдашар, гьахьтин гъалатIар квазва, Дуьзар хъувун, гьелбет, буржи язва чи. Шахси тенкъид чаз виридаз такIан я, Тахсир къалайла, чаз ам жезвач хуш. Магьамадаз ахьтин гьалар такIан я, Ам кьилдин гъерез авай итим туш. XX -Дугъриданни,- давам хъувуна ада,- Чавай хьанач кIватIиз жувахъ кесибар. Абур кулакрин ихтиярдиз гана, Ибур я дугъриданни чи айибар. Кулакар хвена са бязи юлдашри, Ячейкани хьана анал ягъалмиш. Шахси тенкъиддиз рехъ ганач садани, Вирида ам авуна гьакI бугъмиш. -АкI ятIа, нани ам гьахъарзава,- КIвачел къарагъна, лагьана Мисриди. -Заз герек туш хьунухь ихьтин чкада! Хъфена ам галаз Мирзе-Бутайни! XXI -Дугъриданни, гьахьтинбур язва абур! Аферин, лап дуьз лагьана Магьамада! Абур кьведни ячейкадай акъудур! - Лугьуз, сес гьатна вири собранида. -Акъуддайбур мадни ава, юлдашар, Гьакъикъат чирна кIанда абурун кар, Чирна кIанда гьакIни вири кулакар, ТуькIуьр хъувун лазим я чи кIвалахар. Чна вирида кьил кьуна колхоздин, ТуькIуьрна кIанда чаз мягькем са колхоз, КIватIална кесибар вири мукьув чи, Гьакъикъат лугьун лазим язва абуруз. XXII - КIватIал хьана чун партийный, комсомол, Гъана чи патаз кесиб ва уртабаб, Эцигна жуван зегьмет, кIвалахдай мал, Колхоз хъувун лазим я чна абад. Чна кIелзавач, юлдашар, къарарар Я Дагкомдин, я Цекадин, саданни, …………………………………….. Абур течиз и крар авурай ни?! Мад са пара рахана чи Магьамад, Вири эксик-герек ада къалурна. Адан пад хвена рахана ва-цIуд-къад, Собранида абуру еке сел къурна. XXIII - Хьана дегишвилер, алатна йикъар, Хуьруьн къене къвана мад еке селлер; Мад фена гужлудаказ собранияр, Акъудна ячейкадай кулакрин тумар. Магьамадаз чидай крар туькIуьрди, Амма са карди кузвай адан рикI: Цанар цунин, тум кутунин фикирди Къугъурзавай къугъвадатIа зулун пеш гьикI - Садра фена,- фикир ийидай ада,- Цаз хьанайтIа руг акьалт хьана цанар, Къведай сузни гьат тийидайвал каша, Кутаз хьанайтIа чавай чилик тумар. XXIV Ачух тир югъ, къизил хьтин михьи цав, Рагъ акъвазнавай цавун кьулал ргаз, Гатун йикъан рагъ алцифай нисин чIав, Чимивили бугъмишдай гьакI нефес кьаз. Дагъдин хурарлай алахьдай цеквер хьиз Ргаз-ргаз чимивилин цIарапIар, Секин гьуьл хьиз акъвазна юзан тийиз, Дагъдин хурал куьлуь гайин куллухар, Яргъарай аквазвай живедин дагълар, Кьилел акъвазна гапIал лацу цифер, Абурулай галукьзавайд хьиз пелехъ гар, Акурлахъди ачухдай зегьем рикIер. XXV И юкъуз хуьруьн къвалав гвай никIера Еке са гуругь халкьар гьат хьанвай. Терез, пер, лапатка аваз гъилера, ЧIехи-гъвечIи, паб-аял аниз атанвай. Ибур вужар ятIа кьил акъатдачир, Анра жедайди тушир акьван халкьар. Гьанжах виликди кулак алатдачир, Гьабурун мелериз икI къведай лежберар. А вахтунда кьилел акъваздай кулак, КичIела, регъуьла къведай халкь вири, Гила инра авай кесибни батрак, Рапрап ийиз, нур гуз хъвер квай чинри. XXVI Абуру хъипи самари кьур чIуру чил Пад-пад ийиз гакъалдарзавай кIан винел. Са декьикьа акъваздачир зирек гъил, Гьекь акъатна ракъин кайи яру пелез. Гьерекатдал цадай, михьдай, къван кIватIдай, ТIун квадардай арайравай никIерин. Гьурра гудай, шадвилелди рахадай, Даим хъуьредай абурун гьекь алай чин. НикIин къерехра къугъвадай аялар, Абуру къванерикай расдай кIвалер. Мукьвал-мукьвал абуруз вил яз дидеяр Килигдай шаддаказ, хъуьредай сивер... XXVII Им тушир ханарин гужан бигер, Я кулакрин истисмардин алчах мел, Тушир аллагь патал цар фекьид никIер, Виликди хьиз сефилни тушир и эл. Им тир юхсул кесибрин коллектив, Аник квай партийнияр, комсомолар. ГьакI шадвилелди хъуьрез виридан сив, КIватI хьанвай кесиб, уртабаб лежберар. Гуьлназни авай ина кIвенкIе гьатна, Къе кьван ам садрани шад хьайид тушир, Шаддаказ хъуьруьнин ванер акьалтна, ГьакI ачухдаказ чинай жэзвай чир. XXVIII - Магьамада геж авуна ман! - лугьуз, Явашдаказ ийидай абуру рахуи. Ништа, геж хьанатIа белки тум тагуз, Регьят яни кьван гила техил жагъун? Сив рахаз, гъили пад-пад ийидай чил, РикIери сабур кьадачир нарагьат, Рекьиз килигдай гьарданбир абурун вил, Белки, хквез аквадатIа кваз Магьамад. Ам райондиз, анай Махачкаладиз Тум жагъур жедатIа акван лугьуз фенвай. Чини умуд гъиз виридан рикIериз, Инсанрин рикIер цIай хьиз ифенвай. XXIX Тадивилел алатиз физвай йикъар, Рекьел эцигнавай вирида вилер. ЧIулав хьана, авуна патар-патар, Куьтягьнавай цIудралди гектар никIер. Бязибуру кIватIзавай нагъвар, пешер, Гьазуриз хъуьтIуьз малариз нер алаф. АцIурна кьурай пешеривди муьхцер, Самарикайни йигарарна са гзаф. Пакамахъди рагъ тIимил хкаж хьайила, Магьамад гуьнедикай хквезвай хуьруьз. Гьар жуьре фикирар ийидай ада, КIаняй авахьзавай вацIуз килигиз. XXX - Тумар за къачуна,- фикирдай ада,- Чидач ман, колхозди вуч ийизватIа. Ячейкадал тапшурмиш авунай за, Чидач ман, гьикI ятIа, цанар цазватIа. ЦIинин йисан акъатнайтIа дарвиляй, Къведай суз колхоз ийидай чна гур. КIватIна, къайгъу авуна гьар са патай, Къведай суз къачудай жуваз трактор. Колхоздик гьеле кумазма бязибур, Абурал хъсан мукъаят хьана кIанда. Гила авуна кIанда гьунар къалур, Чалишмишна аман амай кьван чанда. XXXI Гуьнед кьилел акъатайлахъди ам, Яргъалай хьиз акуна вичин хуьр. Ял акъадриз гьанал тIимил ацукьна, Авуна ада къвер крарикай фикир. Хуьр хъунч хьиз дагъларин арада авай, Кьуд пата дагъдин ценер, никIер, векьер. А патарилай хкаж хьанвай дагъларай Регъелар хьана авахьнавай рекьер. Арадай гъуз авахьзавай вацI шуькIуь, А патавай дуьзенлух тIулар-майдан. Вини патахъ векь ядай хурар яргъи, КIаник пад ценер куллух язваи адан. XXXII Чеб чпе акIана эцигна кIвалер, Аквадай гьакI гьат хьана цIиргъина. Экъисна бязи чкайрилай кьуьнтер, Муьхцер фенвай сад садан гуьгъуьна. ВацIун къерехрай гъуз фенвай багълар, Абуру къацу ластикди хьиз нур гудай. Хуьрелай са тIимил яргъаллай сурар, Адан элкъвей гуьмбетри вил тухудай. Хуьруьн кьилихъ галай кьакьан тепедал Сурар алай, я лугьуз абур пIирер. Азарлуяр гваз къведай папар анал, Куьрсардай къванерикай гъуз цIиргъер. XXXIII - Дагъдин ценер тирвал,-фикирна ада,- ЭкIя хьанвай и берекатлу никIер Чна вири колхоздин гъиле кьада, ГьакIни дагъдин хурара авай векьер. Цада вири, вахчуда бул магьсулар, Кутада нехиррал колхоздин малар, Нехиррай ацIурда чна и дагълар, ГьатIа тIуларал эцигда таяяр, ВацIун къерехда артухарда багълар, АкIурда чна анра жинсин тарар. Анал расда майдан, муькуьнал - бульвар, Гатуз, гатфариз къугъварвал аялар. XXXIV Мектебдин къвалахъай тIуз яргъивиле Эдигда хъсан клуб, ктабхана, Кино, театр къалурда гьар йифе, Ктаб, газет кIелда халкьди физ ана. Гатфарихъ, эгер чахъ такьат хьайитIа, Къачуда чна колхоздиз трактор. Маса герек тир машинарни гъана, Чи гуж чна душманриз ийида къалур. Магьамад и хиялра гьакI хьана суст, Адаз умудри ширин лайлай ядай. Гъиле хкахьнавай чIугвазвай пIапIpyс, Гуьнед хурарай ничхирри гьарайдай. XXXV Ахпа ам явашдиз къарагъна кIвачел, РикI нарагьат яз рекье гьат хъувуна. Агакьайла са кьадар хуьруьз мукьвал, Адаз а пата тIуларай акуна: Виликди къалгъан акьалтна хъипи тир ВацIун яхада тIул гьакI чIулав хьанвай, Вини кьиле хьайид хьиз хийир-шийир, КIватI хьана хейлах инсанар аквазвай. «И тIулар ни цанатIа,- фикирна ада,- Акуна абур дуьз хьана элкъвена. - Чи колхоз я! Огь, ам чи колхоз я. Заз килигзава! - лугьуз, ам хъуьрена. XXXVI Гьерекатна хъфена ам хуьруьз, Кьуьзуь Гьасан-Бегевай кьуна хабар. Хъфин кьванни тавуна вичин кIвализ, Колхоз галай патахъ вегьена камар. Ингье Магьамдаз акуна и халкьар, Вирида гьерекатдал кIвалахзавай, Цана акьалтIарзавай вири тIулар, Цеквер хьиз вири кардал алахънавай. - Магьамад! Магьамад! - гьарайна абуру, Вирида Магьамадал туькIуьрна кьилер. Шадвиляй чин хьана бубу хьиз яру, Ргазвай адан чIулав хци вилер. XXXVII Атана, алтIушна ам туна юкьва, Вирида гъил кьаз хвашкалди лагьана. Гуьлназ акъвазна са тIимил кьван яргъа, Адан чинин рангар михьиз атIана. - Тумар хьана! Жемятар, архайин хьухь! Гьарайна, гана абуруз муштулух. Виридалай алатна шадвилин ухьт, Элкъвена кIвалахдал хъфена кьулухъ. Гуьлназан вилер хейлахди килигна, Магьамда ганачир са акьван фикир. Ада камар яваш кьулухъ эхцигна, Квахьнай гьакI факъирдин ийир-тийир. XXXVIII - Чна и чкаяр цана куьтягьна, Пака экъечIиз кIанзава гуьнедиз, Чна ина-ана чи гъил эцягъна, Хейлах алафни кIватIнава муьхцериз,- Лугьуз, колхозчийри ам шадарна. Гьардаз са пlaпlpyc багъишна Магьамада, Рахаз-рахаз вири кIвачел къарагъна, КIвалахзавай чкадал фена ахпа. Инал кIвалахиз машгъул хьайи чкадал Садлагьана Гуьлназ акуна адаз. Хъуьрена, хабар кьуна гьакI шадвилел: - Вунни иник экечIнани, я Гуьлназ? XXXIX -Зун вучиз жедач кьван,- лагьана ада,- Вун зал хъуьрезва жеди гьа, Магьамад. -Ваъ,- лагьана хушвилелди Магьамада,- Вал хъуьрейла, зун нел шад хьурай кьван мад! -Вуна гежер авуна хьи шегьерда! -Бес ваз чични, кIанивал жедач, Гуьлназ. Вуч ятIани вал са дуьшуьш атана Лугьуз, и йикъара хажалат хьанвай чаз. -Квез хажалат куьз жеда, Гуьлназ, закай, Зун тахьайтIа куь рикIин цуьк яни кьван? - Зазни хажалат хьанай, валлагь, вакай, Цуьк туштIани, гьакIни туш вун чи душман. XL Вил виле акьурлахъди хъуьруьн киткиз, Гуьлназа чин элкъуьрдай маса патахъ. Мад ихтилат вегьена явашди хьиз, Куьлуьз-куьлуьз ихтилатдай Магьамада. Йикъар фена къати дяве давамриз, Цанар цана, малдиз алаф гьазурна. Станциядилай вахчуна тумар хкиз. Колхоздин арабаяр рекье туна. Мукьвал-мукьвал эвердай собранияр, Эзбердай чпин кIвалах, къвезмай крар, Эзбердай чпи цадай зулун тумар, Чилинни тумарин кьадай гьисабар... XLI Атана зул, цана зулун тумарни, Колхоз хьана гила тIимил кьван секин. Къвана живер, хьана хъуьтIер, къаярни, Амма вилик йикъар квай жедай гишин. ГьикI хьайитIани колхоздиз вахчудачни Лугьуз, халкьди цаначир фейи йисуз. Терг авунай авай чпин мал-мулкни, ТукIваз нез, базардиз тухуз маса гуз. Цаначир гатфарихъ я картуф, газар, Я гьамиша хьиз харчи техил - цуькI, мух. Гила акъатайлахъди хъуьтIуьн къаяр, Вирибурулай алат хьана залан ухьт. XLII Магьамад ида авунвай нарагьат, Ам къекъвезвай жедатIа акваз са чара. Собранийрани авуна ихтилат, Хейлахди юкIвар-чипIер янай ада. Гуж-баладал гьарнай авуна къайгъу, Райондайни тIимил кьван буржар кьуна, «ЦIининди къазанмишун я са тике фу» Лугьуз, гзафбур патарал дугурна. Магьамадаз виридалай гзаф хажалат Гатфарихъ колхоздиз трактор гъун тир. Гьадаз такьат гьазуруни эвел нубат Адав йифиз ахварни вугудачир. XLIII Галатун, акъвазун течиз дяведа, Атана кьуьд, ацукьна лацу живер. Кафан хьтин акьалт хьана гьар пата, КIевна ада кьакьан дагъларин синер. ВацIар, кIамар вили хьана муркIади Кьуна, шуьше хьиз акъвазна гьакI къана. Гувв-вуналди живер къугъуриз къайи, Гишин жанавур хьтин пехъи хьана. Халкьари юкъуз тамай кIарасар гъидай, КIамал физ яд гудай чпин малариз, Нянрихъди кIелиз ликпунктариз фидай, Куьлуьз-куьлуьз рахаз, ихтилат ийиз. ЦIУД ЛУГЬУР КЬИЛ Кулак чирна, ам къерех авуни, Кесиб, уртабаб вахчуни чпивай, Абурун агентарни къецел гадруни Кулакар кицIер хьиз пехъи авунвай. Абурун гизли дяве акъатна винел, Къачуна а дяведи цIийи шикил. Себ гунуг, гьелегь кьун, вегьин активдал, Гьар патахъ акъажун чпин кьацIай гъил. Кулакри гьар юкъуз нянрихъ сана КIватI жез тIуьн-хъун, ихтилатар ийидай. Чпин эхир метлеб лугьуз гьар сада, Гьазрет Алийрилай мисалар гъидай. II Амма и экъечIунриз гьар сеферда Ячейкадин патай гана къати рум. Я ячейкада, я хуьруьн Советда Тунач сад кьванни абурун кьацIай тум, АтIана сесер хуьруьн кулакрин, Кутуна вири кьилдин налогрик, Лап акъатай хци зиянчийрин Крарни вугана тадидаказ суддив... Чпин гуж акакь тийирди чир хьайила, Мад яваш хьана илихна кулакар, Ялав кьур тIанур хьтин гьакI са гьалда Арадай алат хьана шумуд варцар... III Ингье гатфарихъ элкъвезвай бере тир, Рагъ элкъвена хквезвай цавун кьулаз. Чими нур галукьайла, чандал къвез хуьр, ГъвечIи-чIехи цIийи хьанвай ргаз. Рагъул хьана яд ктканвай живерик. Дар ккIарай куркур алаз физ ятар. ЦIийи гьерекат акатнавай эллерик, Айванрал ракъиник къугъваз аялар. Дагъдин хурарай ригъел-ригъел хьана, Рапрапар гуз живедин ятар къведай. Са чкайрилай къалин маргъал хана, Рагара, синера акьаз пад жедай. IV ГьакI цIрана живер, алахьна вацIар, ЧIулав хьана живедикай хкатна чил. Лацу хьана, алатна физ ялавар, Чандал хквезвай аязри кайи чуьл. НикIериз вили, рехи ранг акъатна, Явашдиз винел акьалтзавай цIирер. Гуьне пата куллух тамун къерехра ЦIару хьана акъатиз хъипи цуьквер. Колхозчияр эгечIна михьиз багълар, Гъилера аваз цуьруьгъуьларни кьуьквер. Цадай вахтни жезвай гатфарин тумар, Гьазурнавай фин, картуфар, цуьквер. V Хтана райондай цанрин рекъемар, Гатфарин тумар кIватIунин тапшуругъ. КIеви тапшуругъди мадни кулакар Пехъи авуна, кутуна абурук гъугъ. Башламишна гьуьжет кьаз, цанар тацаз Фондуниз тум тагуз, техил чуьнуьхиз, Кьилдин лежберрин арада фитне тваз, Абурувни цаз титаз, гьиллеяр ийиз: -Им квез ганвай тапшуругъ я, жемятар, Хьайи магьсул кIватIна вири вахчуда, Куь квез лазим я цана мегер тумар, Куьн гишила туна, вири хутахда». VI Гзафбуруз хуьре тумар авачир, ВучдатIа чин тийиз хьанвай мягьтел. Кулакри чуьнуьхнавай, твар гудачир, Абур ацукьнавай техилдин фурарал. И сефердани абурун хаинчивал Фенач кьиле, ам тадиз уьцIена. Ам тадиз акъуд хъувуна винел, Мад сеферда кулакдин рикI ишена. Гьар камуна агакьна абурухъ румар, Гьар сефер атIана абурун вилик пад. Цана колхозчийри, кесибри тумар, Кулакдихъ инанмиш хьанач садни мад VII Гьар камуна авуна дяве къати, Вахканач абурув ачух вахчуз нефес. Ячейкадин, колхоздин хцивили Расна абуруз гужлу тIалрин кьефес. Вири къуватар эцигна колхозди КIватIна тумар, цана ацIурна никIер. Абуруз жаваб яз кIвалахна йиф-югъди, Душманар туна гьакI экъисна вилер. Магьамадаз амачир декьикьа мажал: Юкъуз колхозда кIвалахар ийидай, Няниз мад ячейкада хьана кIватIал Трактор гъун патал гьарник ккIидай. VIII Душмандин кьил гьатнавай гила чиле Жагъин тийиз са патахъайни чара. Абур гьатдай хуьруьн активдин геле, ЧIуру хиялар туна чанда пара. Абурун эхир чара хьана ягъун, кьин, Зиянчивал, гьар са кардиз зарар гун, КIвалахзавай активдин геле къекъуьн, Чпиз цIийи тумар гакьаз алахъун. Шумудра малар чуьнуьхна колхоздин, Шумудра къацар тIуьна малар яз, Шумуд колхозчи чIурна гъилел чпин, Шумудрахъди муьхцер кана цIаяр яз. IX Колхоздин рикIелай къени алатдач Чпин актив юлдаш хьайи кьуьзуь Салман. Адан гьайиф эсиллагь чандай акъатдач, РикIел хтайла зурзада абурун чан. Адан уьмуьр эвелдилай эхирдал Халкь хьанвайди тир датIана жемятдиз, Кесибвиле несилдилай несилдал, Гужал са кьас фу къазанмишиз вичиз. Адан буба уьмуьрдин эхирдалди Хипехъан Абдул-Вагьабаз тир чубан, Кьил хуьдай са пара азиятралди, Гьа и хизанда ханай ам, Салман. X Вичин аял вахтунилай башламишна, Чир хьайид тушир адаз са секинвал. Къазунай перемдай къуьнер экъисна, Къекъведай алачиз я кIвачел-кьилел. Къеце пад тир адан михьи дугъривал, Жагъидай ам гьамиша куьчедай. Сад тир адаз куьчени гьа къайи кIвал, Даим верч хьиз дар ккIара къекъведай. Са тIимил чIехи хьайидлай кьулухъ Михьиз жемятдиз хьанай ам куьмек. Халкьди ракъурдай кардал инихъ-анихъ, Рази тир адалай вири диши-эркек, XI Ни дугурдай са низ ятIа эвериз, Ни чуьлдай адав мал хкиз тадай, Ни гьекь хьайи балкIан гудай къекъуьриз, Ни дугуриз затI гъиз тадай масанай. Садан гафни ийичир ада отказ, Саданни кефи хадачир вичикай. Вичел тапшурмишун лап кIандай адаз, Кимеллайбуруз кIвалерай яд гъидай. Буба даим авайди тир байирда, Масадбурун кIвалахрал жедай диде. Гзаф вахтара ам амукьдай гишила, Недай са затIни жагъин тийиз кIвале. XII Гагь хьана ам чарабурун кIвалерал, Недай са кьас фахъ абуруз кIвалах ийиз, Гагь экъечIна фена ам патарал, Чалишмишна кьил хуьдай кьве кепекдихъ. Атана вич хьайила са тIимил эгьли, Пата-къерехдиз экъечI хъувунач мад. Майишат кутуна вичиз са гъвечIи, Лапагарни гана атай са кьуд-вад. Акъвазнач йиф-югъди кIвалахдивай, Гъиле кар авачиз кьарай къведачир, Чилел тадачир жедай кар вичивай, Ам гьамиша кардал алахъна жедай. XIII Вичиз кар авачир хьтин вахтара Къуни-къунши аялрин кьилер твадай, Шаламар илигдай халкьдиз гьавая, Я тежербуруз гъугъванар храдай. Жемятдин чIур хьана хайи туьрезар Керки гваз алахъна дуьзар хъийидай, КIвалахдивай са зерре жедачир бизар, Бязибуруз хивелагарни цвадай. Рекьин, муькъуьн аватна чIур хьайи чка Садазни хабар тахьанамаз расдай, Мал-лапагдиз муькъвер ийидай кIама, Булах гъун патал фуьргъуьяр акъашдай. XIV Совет хьайи йикъалай хуьре Ам гьар йисуз Советдин член хьанай. Хъсандаказ кьуна халкьдин кар гъиле, Кесиб халкьдин кардиз вичин чан ганай. Гьадан кIвенкIвечивилел мектеб эцигнай, Вичин гъилералди расна вири цлар, Багъдани ичин къелемар илигнай, Минетдалди гъанай мектебдиз аялар. Хуьруьн къвалав вацIал цIийи гужлу муьгъ Эцигнай вичин гъилел кьуна къунжар. Минет-суьнетдалди авуна муьтIуьгъ, КIвалахдал гъанай ада хуьруьн халкьар. XV Колхоз тешкил авур сифте йикъалай Ам гьахьнай вичин ашкъидалди аниз, Шумуд касдиз чешне къалурнай вичелай, Шумуд сефер къаншар хьанай душманриз. Ада гьакъисагъвилелди кIвалахнай, Дуьздал акъуднай душмандин кьацIай чин. Ам мягькемарунал югъ-йифди алахънай, Гьайиф татана чIугур зегьмет вичин. Ам колхоздин собранийрал раханай, Куз-куз акъатнай адан дугъри гафар, Душмандин зиянкарвилер къаланай, Колхозчийриз гуз виликамаз хабар. XVI Амма душмандин гуьлле алатначир Адан ашкъидив кузвай хуралай. Адаз зегьметдин бегьер акуначир, Туькьуьл гуьлледи ам гьакI канай. Душманди хуьре гьазурнай пис къастар, Абуру гьужумнай колхоздин активдал. Кузвай иви гуьлледив авуна къайи, Къаткурна гьамишалугъ ам чIулав чилел. Ам янай Алирзади ружадал, Ада къалурна лугьуз чуьнуьхнавай малар, ЦIай эцигна адан гужлу тир хурал, Акьална сабурдив рахай пIузарар. XVII Ам яна душманди къизмишвилел, Ам фена лугьуз хуьре колхоздиз, Ам яна душманди къацу чIурал, Вичин къармах хаз кIандай лугьуз рикIиз. Ам яна душманди зулум авур, Хуьре кесиб халкьдин ивияр хъвайи, Даим кесиб кIвалел батраквиле кьур, Хуьр зулумда, вичин гъилера хвейи. Кьве виш хеб ахъайна дагъдиз баябан, Чубанар кьуна абурун зегьмет тIуьр, ЛукI авуна вичи гудай са кьас фан, Винел акъудиз тун тавур залан сир. XVIII Ам янай душманди хуьруьн къене, Малар-мулкар вичиз кьуна гьукумай, Гужал, зурал халкь туна лашун сиве, Ишлемишай, гишила тур, яз-гатай. Ам янай душманди жасусвилелди, Ада кIанда лагьайла цIийи уьмуьр, Ам гьатна лугьуз кардин гъавурда, Ада хана лугьуз чпин кьацIай сир, Ада тIалабна лугьуз уьмуьрда гьахъ, КIан хьана лугьуз мичIивал терг авун, Адан хура эцяна кузвай ракь, Гьадал жагъурна адан вилик пад кьун. XIX Ам янай душманди инсафсузвилел, Ада чпив чIугуна лугьуз дяве, Ам экъечIна лугьуз чпин чинал, Кесибриз кIандай лугьуз ам хуьре. Халкьдин иви хъвайи фекьи, кулакри Гьужумна банд тешкил авуна хуьре, Райондиз хабар гуз экъечIна фейи Салманал дуьшуьш хьанай душман рекье. Колхозди куз-куз ам рикIел хкида, Салманан хатурдиз ийида гьуьрмет. Гьадан тIварцIихъ зарбунал кIвалахда, Хуьруьн къвалав адаз эцигна гуьмбет. XX Банда акъвазначир Салманал бесна, Абуру пучнай хъсан тир юлдаш Юсуф. Кесиб халкьдин япари пехъи сесна, РикIел хтайла, алатда къати уф. Ам райкомдин секретарь, хъсан регьбер, Шумудрахъ ам колхоздиз атанай, Гъавурдик кутаз даим кесиб эллер, Шумудрахъди дуьз тир рекьер къаланай. Ячейка алатна кIеве гьатайла, Дуьз хъувуниз куьмекар гайид гьам тир. ЧIур хьана тешкилур колхоз чкIайла, Виридалай гьадаз хьанай пара агъур. XXI Ада даим хабар кьадай дерди-гьал, Ам кесиб халкьдихъ галаз рахадай, Адаз чидай кесиб халкьдин рикIин чIал, Гьамишанда кардин гъавурда твадай. Масадбуру хьиз кьуру буш рахунар, Кьиле тухун тийир, буш хиве кьунар Ийидачир, адаз кIандай гьанжах кар, Кардалди тир адан вири гьунарар. Вич кесибдин дар са хизандин кьула Хана, залан уьмуьрар гьалайди тир, Кесиб халкьдин дерди гьакьдай ада, Кесиб халкьдиз къуллугъдай еке, агъир. XXII Агъзур сарин зулумдик квай дагълара Тухузвай партиядин чIехи кар. Душман кулакдин чиркин тир пацукай Хкудун патал дагъдин кесиб халкьар, ТуькIуьрун патал азад тир жемият Тухванай югъди-йифди залан кIвалах, Залан жавабдарвиляй тавуна кат, Гьамиша кIвалахдал хьанай ам алахъ, Вучда, залумдин гуьлле хьана пехъи, Ам ргазвай энергидал алукьна, Ягъ хъувунач иви чими, кур рикIи, Дигмиш хьайи бегьердихъ цIар галукьна. XXIII Кьена хъсан юлдашар Салман ва Юсуф, Кьена мадни са хейлах большевикар. Хабарсуз душмандин гъили гана ух, Телеф авуна хъсан тир юлдашар. Абур янай душманди пис ниятдал, Элкъуьр хъийиз кIанз виликан чпин къар, Мадни хъун хъувун патал гьакI капашдал Кесиб халкьдин эхиримжи ивияр. Кутун хъувун патал халкь чпин пацак, Къамчи гваз къваздайвал абурун кьилел, Акьалдардайвал хуьрел гъурадин як, Ийирвал мад мазлумрин мецер лал... XXIV Душмандин гьилле фенач артух яргъал, Абурал къарагъна зегьметчи халкь вири, КукIварна, терг авуна абурун цIиргъел, Азадвал хвена Октябрди гайи. Кесиб, мазлум гила гъавурда гьатнай, Вучиз душмандиз такIан я колхозар, Куьн патахъай хъсан чанар къирмишнай, Вучиз душмандиз такIан тир и гьалар. Душмандин чиркин ниятдиз жаваб яз Нече-шумуд кесиб колхоздиз гьахьнай. Ячейкади рехъ къалурунин кIаник кваз, Шумуда партиядиз арзаяр ганай. XXV Ингье са паюни цазвай никIера, Садбуру туькIуьрзавай малариз гьаятар Садбур цуьруьгъуьл гваз михьиз векьера, Садбуру дагълара хуьз хипер, малар. Ячейкани колхоз эгечIна кардив, Гьар камуна михьна чпин состав, Зарар гуз туначир чпиз гьич са нив, Гьамиша акъвазнава гьакI кардин къвалав. Къурбана вичин цанин бригададиз Юлдашвилел Салманан тIвар ганавай, Гектар гектардин гуьгъуьнлай аладриз, Хейлах гъалибвилериз атанавай. XXVI Душмандивай хьанач къаст кьиле тухуз, Ам къати дявейра къазунна тергна. Колхозчийри гьар камуна румар гуз, Вил ахъайиз тунач, гьакI гьелекна. Абуруз жаваб яз тухвана акъажунар, Гужлу авуна гьарнал зарбачивал, Гьам цана, гьам мал хвена къалаз гьунар, Хуьрел акьалдар хъувуна диривал. Дуьздал ахкъудна абуру гьар са душман, Вахчуна абуру чуьнуьхай техил, мал. Абурукай азадна кесиб халкьдин чан, Къати гьужум авуна абурун винел. XXVII Гьелбет, душман регьятдиз хьанач теслим, Эхиримжи гужарал тухуз дяве, Абурун тумар, мукьвабур, мирес, къаюм Гьелени секин хьанвачир хуьре; Амазмай чуьнуьх хьана кулакар, Анжах чпин акунар гьакI дегишна, Таквадайвал агъуз авуна япар, Кесибдин гьалда къалуриз илихна. Абуру хуьре гьалар дегиш хьуник кваз, Алудна кIвалерал алай батракар, Гана, тергна чуьнуьхна акваз-акваз, Чилерик кутуна кIватIална фурар. XXVIII Абур дуьздал ахкъуддайла, Гуьлназа Атлу-Ханан фур къаланай Советдиз. Идакди Атлу-Ханаз хъел атана, Гьар жуьре ниятар атана рикIиз. Виликдай хьиз ячейкада, Советда Амачир мад адаз кьадай са чка. Кас амачир виликан дустарикай, Вири къерехна, михьи язвай ана. Кулакрин тумар Мирзе-Бутай, Мисри, Къадир ва масабур къерех авунвай, Советдани гьатна хъсан партийный, Вири крар намусдалди кьунвай. XXIX Комсомолри чпин жергеяр михьна, Хкудна вичикай чIуру членар, Вирибур намусдал колхозда гьахьна, Партиядин кардал эцигнавай чанар. Душман гьарнихъай чуькьвена тIалара, Илих хьана, лал кьена акъвазнавай, Вичин чIуру фикиррани хиялра Юзаз тежез, сессуз гьакI агажнавай. Амма и гьал феначир артух яргъал, Душманди къалур хъувуна вичин чин, Мад гьужумна гунагьсуз чи Гуьлназал, Эхиримжи дерт элекьарна вичин. XXX Гатфарин къан нянин вахт тир алахьай, Цава акъвазнавай цифед гапIалар, ЛакI-лакI хьана рагъ экъечIдай патахъай Цифериз иви хьтин янавай яр. Мектебдин гегьенш тир, ачух дакIаррай Аватна къацу чIурал зайиф эквер. Къенни вили хьана тенбекд гумадай, КIватI хьанвай аниз са хейлах эллер. Им язвай ячейкадин собрани, Ана гьялзавай трактордин месэла, Колхозчиярни атанвай иниз вири, Месэла кьунвай абуру кIевелай. XXXI Вири шад тир, шадвилел хъвер ийидай, Трактор гафунал вири шад жедай, Гьарнихъай такьат жагъуриз алахъдай, Кар туькIуьриз гьар чарайрихъ къекъведай.. Магьамад - къарар акъудна абуру Кьвед-пуд къалди рекье твадай райондиз, Фена алукьна авун патал къайгъу Чилер отделдиз, партиядин райкомдиз. Гуьлназа дикъетдалди яб гуз жедай, Ам шад ийизвай ихьтин гафари. Бубадин къвалав ацукьна хъуьредай, - Хъуьремир! - лугьуз, туьгьметдай бубади. XXXII Пенжердин къарада яргъал далдайрик Илих жез-илих жез са кас къекъведай, Акатайла яваш къекъвер кIвачерик Къванцин ккIалар, ширх-ширхиз ванер къведай Ам кIвачин тупIарал къвазиз, хкаж жез Пенжердихъай кIвалин къенез килигдай. Мадни акъваз хьана кьулухъди элкъвез, Явашдвилел камар кьулухъ эхцигдай. Са вуч ятIани акуна кIандай адаз, Ам алгъиз килигиз, кьулухъ хкведай, Хъел квай жанавур хьиз кьилни чилеваз, Элкъвез мектебдал чарх ягъиз къекъведай. XXXIII Ам тир Али, ахтармишзавай Гуьлназ, Вил алай куьтягь хьунухьал собрани. Къекъведай ам инз-анз югъваз-югъваз Кьулакай куьрсарна яргъи гапурни, Ам къекъведай рикIин теспачавилел, Вичи-вичик къизмишардай пехъи хъел. Маса партал, бармак алукIна кьилел, Гъиле гваз зегьердин стIалар квай сел. Ингье собрани куьтягьна, экъечIна Халкьар гьарнихъ чкIизвай кIвалериз. Али тадиз а патахъди къекъечIна, Чуьнуьх хьана дар ккIа, цлан кIаниз... XXXIV Винидихъай хтана Гуьлназни Къурбан, Яваш-яваш мичIи ккIаз агакьна. ЦIай квайди хьиз зурзазвай Алид чан, ЯтIани, адалай и хиянат алакьна. Къурбан вилик квай, Гуьлназни гуьгъуьнал, Абур хъфизвай яваш-яваш рахаз, Садлагьана гьарай акьатна винел, Алчуд хьана чилел ярх хьана Гуьлназ. - Гуьлназ, Гуьлназ! Ваз гьикI хьана, я Гуьлназ,- Лугьуз, мукьув атана адан Къурбан. Амма гапурдин тум аквазвай хурай, АтIа кьиляйни сад катзавай ккIан. XXXV -Гуьлназ, Гуьлназ! Вахъ гьикI хьана, я Гуьлназ! - Лугьуз, гьарагъар акъатна Къурбанай. -Вуч хабар я, гьикI хьана, я Къурбан, ваз! - Лугьуз, къуншияр кIватI хьана гьар патай. Хабар чкIана са герендилай хуьруьз, Атана кIватI хьана вири жемятар, Гуьлназ гъилераллаз хутахна кIвализ, КIвал ацIана, кIватI хьана хуьруьн халкьар. Гуьлназан кьилихъ акъвазна Магьамад, Вилерай гъуз тIуб-тIуб накъвар атана, -Вич къалур хъувунани душманди мад, Инал шад тахьурай ам! - лагьана. XXXVI Гуьлназа акьалнавай чIулав вилер, Адан сивяй булах хьиз къвезвай иви, Пашмандаказ гьакI хура туна кьилер Дерт хкаж жез, яваш ишезвай вири. Адан мез рахазмачир, гъилер юзаз, Яру къумрал чин хьанвай рангсуз, хъипи. Къурбана эвердай: - Гуьлназ, я Гуьлназ! ЛупI идачир шел къвезвай куьлуь вили. Секретарди гапур къачуна гъиле, Гъамлувилел килигна хейлах адаз. - Жемятар, и гапур нинд я, лагь куьне! - Лугьуз, жемятривай эгечIна жузаз. XXXVII -Им Атлу-Ханан Алидин гапур я! Заз гьадан кьула акунай им фад! -Дуьз я, гьадан кьула зазни акурд я! Лугьуз, жавабар гана халкьди фад-фад. Ша чна адаз кьисас хъийин и кар, Душмандикай чаз жедай туш эсиллагь дуст. Акьалтна кIвачел вад-ругуд итимар, Камар вегьена, рикIин къен намусд куз. Магьамада чукурна абурун вилик, Гуж-баладалди абурун вилик пад кьуна. -Ам жеда пролетар суддин гъилик,- Лугьуз, намуслу хъел секин хъувуна. XXXVIII Гуьлназ куьтягь хьана халкьдин вилерик, Ам гьамишалугъ яз фена, чара хьана, Еке дерт куткурна халкьдин рикIерик, Абурун шад яз авай кефияр хана. Коммунист, колхозчийрин чIехи пай Пакамдалди акъвазна адан кьилихъ, Куьлуьз-куьлуьз рахаз, нагъв физ вилерай, Килигдай хъипи чиниз, инихъ, анихъ. Пакамахъ югъ жезмазди, михьиз хуьр Атана, ацIана гьаятар, кIвалер. АцIана кIвалер, гурарар къвер-хъифир, Гуьлназ акваз-такваз эцигна вилер. XXXIX Рагъ цавун кьулалай винихъ алатна, Хьелер-хьелер чукIурна къизмиш нурар, Чими шагьвардал цуькверин атир алахьна. Лепеяр гуз акъвазна къацу къацар. Куьчедай виниз атана гуругьар, Арада Гуьлназ авай мяфедаваз. Хуьруьн кьилихъ яваш авуна камар, Къацу чIурал эцигна абуру Гуьлназ. Халкьдин гьалар сефил тир кьил хураваз, Абур гьалтиз, алгъиз мейитдиз килигдай, Гзафбуру гъилера яйлухар аваз, Шел къвезвай вилерал яйлух эцигдай. XL Гуьлназан кьуьзуь диде вилер шехьиз Пехъи дердеривди залан зурзадай, Гагь адан лацу къайи пел уьрмишиз, Гагь ам авай мяфе къужахда кьадай. - Я жемятар! - лагьана секретарди,- Даиман чавай чара хьана Гуьлназ. Гила чна ам гъанва иналди, Чи гъилелди и къайи чилик кутаз. Душмандин гъили къакъудна ам чавай, Ада чавди гъил гъилеваз кIвалахнай. Агъзур сарин зулумдай, чIулаввиляй ЭкъечIнай ам, цIийи уьмуьрдал алахънай. XLI - ГъвечIи сарилай азиятда, дарвиле Мекьи, гишин уьмуьр гьалнай ада. Авамвилин хци къармахрин къене Кулакрин зулумрик акатнай ам. Вич жегьил дишегьли яз гьакI дявейра Ам хкечIнай душманрин къармахрикай. Акъвазначир абурун чиркин къелейра, Абурал гъалиб хьанай ам гьар патай. Агъзур сарин зулумдик квай папариз Вичел азадвилин ибрет къаланай. Абур чIугунай жемятдин кардиз, Авамвал терг ийиз мектебриз гъанай. XLII - Эвелимжи яз гьахьна ам партиядиз, Ячейкада хейлах кIвалах авуна. Зерре кьадар чандизни инсаф тийиз, Югъди-йифди къати зегьмет чIугуна. Эвелимжи яз колхоздиз атана, Ашкъидал, намусдал кар гъиле кьуна. Вичин ибретдал мадни папар гъана, Душманрив къати дяве чIугуна. Эхиримжи нефесдал кьван датIана Ам югъ-йиф жемятдин кардал алахъна, Вичин уьмуьр гьакI халкьдин кардиз гана, Халкьдин хушбахтвал патал кIвалахна. XLIII - Куьгьне агъа йикъар гъиляй акъатай Душмандин рикIивай хьанач эх ийиз. Дили хьана, ихтиярар къакъатай Душманди гапур сухна адан рикIиз. Амма и кьиникьи чун кухурдайд туш, Чун гьар дяведа мадни хци жеда. Душманди а фикирар авуна буш, Зегьметчи халкь адан къаншардиз къведа. Кьейибурун ериндал мад вишерал Гьахьтин кьегьал игит ксар хкведа. Зегьметчи халкь зегьметдал ва дявейрал Гьар фронтда кьатIиян гъалиб жеда. XLIV Алатна къар, алатна вилин накъвар, Гьамиша хьиз колхозда ргазва крар, РикIел хкиз кьейи юлдашрин тIварар, Вирида авуна намусдал къастар. Салмананни Гуьлназан сурар жергеда Аваз, амукьна колхоздиз хатира, Гьар дуьшуьш хьана абурал гьалтайла, Душмандиз лянет ийида вирида. Колхозда кIвалах ийизва зарбунал, Гьадалди гуз душмандиз чпин жаваб. Няни хьайила вири мектебдиз фида, Гъиле кьуна чпин дафтар, ктаб. XLV Колхозди трактор къачун паталди Райондивай авур тIалаб кьабулнач, Амма абуру Магьамад гьакI винелди Буш гъилер гваз, явашдаказ рахкурнач. Ам хтана гваз векь ядай машинар, Кьуьквер, цуьруьгъуьлар, маса алатар. ЦIуд агъзуррал гъана буржунин пулар Къачун патал колхоздиз хипер, малар, Ам райкомда кардин гъавурда туна, Вуч авун лазим ятIа чпин хуьре, Юлдашвилел кIевиз адан гъил кьуна, Къалурна ийидай кIвалахдин чешне. XLVI Магьамад шадвилелд элкъвена хуьруьз, Итимар ракъурна машинар хкиз, Собрание эвер гана ада тадиз, Месэла гьял авуна чпи чпиз. - Юлдашар,- лагьана Магьамда кIевиз, Чаз районди трактор отказна. Вучда куьне, трактор лазим я квез Лугьуз, са пара хабарарни кьуна. Зун тухвана райкомди кабинетдиз, КIелна заз Дагкомди акъудай къарар. Чилин колхоз виже къведач чи хуьруьз, Чна хуьнуьх лазим я хипер, малар. XLVII - Гьелбетда, цунни лазим я, юлдашар, Абур цун мумкин язва маларал. Пара чил чахъ авач гъиз тракторар, Гужлу авун лазим язва малдарвал. Ингье, юлдашар, Дагкомди лугьузва: Дагълух хуьрера хвена кIанда малар, Ам патал чаз дуьз тир рекьер къалузва, Чина виже къведач чилин колхозар Чаз ахъайнава са хейлах бурж пулар, Чавай гила чаз малар къачуз жеда. Чаз ахъайнава алатар, машинар, Чаз мукьвара мад куьмек хкведа. XLVIII Чаз авазва, юлдашар, векьер, дагълар, Чаз авазва вишерал малар, хипер, Мадни къахчуда чна хейлах малар, Мални хуьда, цанни ийида чилер. Чи хуьр, дугъри,- лагьана секретарди, Чилин кIвалахдал дуланмишиз дар жеда. Чна кар туькIуьр хъувуна кIанда цIи, Къведай суз чи малдарвал винел къведа. Чи колхозчийрихъ исятда пуд виш кьван Къарамалар, калер, яцар авазва, Исятда санал хъивегьна виридан Вад-ругуд виш лапагни чав гвазва. XLIX - Чна туькIуьр хъувуна кIанда чи кар, ТуькIуьрин чаз малар хуьдай юлдашвал, КIанзавайд я чавай чIугун зегьметар, Кар кьилиз акъудун акъвазнава чал. Собраниди хушвилелди кьабулна ТуькIуьр авун юлдашвал чпин хуьре. Душманар мад сеферда гьакI зурзурна, Гьар са карда алудна абурун фитне. Гьадлай кьулухъ мад райкомдин секретарь Мукьвал-мукьвал ибурун хуьруьз атана, Вучда, гьикI тухвана кIандатIа кар, Юлдашвилел, меслятдалди къалана. L Алатна йис, алатна хци уьмуьр, Югъ-къандавай къати жез фена дяве. Амма ингье ачух хьана гизли сир: Малдарвал гужлу хьана хуьруьн къене. Нехиррай ацIана гьакI къацу дагълар, Ахъайна къарамалар, хипер-кIелер, Эцигна цIийи гьуьндуьгар, гьаятар, Килигналди тух тежер гьалда вилер. Виликди чилин кIвалахар ийирла, Агалтна ийидай кIвалах авачир, Хизандин членар гьакI буш кIвалера Ацукьна, ийидай са кар гвачир. LI Дуланажагъни тушир пара хъсан, ТIимил кьван никIери абур хуьдачир. КIвалин къене бушдиз ацукьна хизан, Чиле абуруз акъакьдай кар авачир. Гила хуьре ни кIвалахзава никIе, Ни хуьзва юлдашвилин нехирар, Ни дагълара кIвалах ийизва векье, Ни михьиз агакьар ийизва багълар. Тоннралди нек физ нисидин заводриз, Акъудиз гьар патахъ бул-бул нисияр. Булвилелди гузва абуру уьлкведиз Нек, як, гъери, хъуьтуьл cap. LII Пакамахъди экв хьана акьурла рагъ, Хуьре гъвечIи-чIехи кIвачел акьалтда. Акьалтна гьарнихъ мал-лапагдин гьарай, Вири ашкъидалди кIвалахдал гьалтда. Са патахъай хкведа абуруз техил, Са патахъай нек, cap, путарал гъери. Хуьруьн къене вилик буш хьайи шумуд гъил Хушбахт уьмуьрдал алахънава вири, Абур хушбахт яз дуланмиш жезва вири, Амачиз душмандихъ гьич са муьгьтежвал, Гьар четинвал алудиз гужлу гъили, Садна къуватар, садна вири гаф-чIал. LIII Фараш я калер, рамаграл балкIанар, Абуру гузва гьар йисуз вишрал бегьер. Абуруз кIан я, гьикI кIан ятIа чпин чанар, Вишералди ханавай таза кIелер. Дагъдин хурара эцигна таяяр, КIватIнава абуру хъуьтIуьз нер алафар, ХъуьтIуьз гьалун патал чпин лапагар Арандани туькIуьрнава къишлахар. Чилин кIвалахрин колхоз туькIуьруналди, Чпи ахъа авур гъалатI дуьзарна. Гъил гъилеваз гужлу тир зегьметдалди Хуьр кьатIиян душмандал гъалибарна. LIV Гьам ячейка, гьам колхоз, гьам Магьамад Садрани и кьадар шад хьайид тушир. Алатда мад гьа икI йисар кьуд-вад, Авам хуьруьз вири сирер жеда чир. Къацу дагълар, яйлахар, гьам къишлахар АцIуда юлдашвилин нехирривди. Алатда мад дявеяр, залан йисар, Маса гьалар гъида большевикд гъили. Дагълар арада хъунч хьиз бине хьанвай, Лал ахвара къаткай гьа чи куьгьне хуьр Элкъвена цIийиз Советри хайи Хуьр хьана, туькIуьрзава цIийи уьмуьр. LV Агъзур сарин зулумдик эзмиш хьайи ЧIулав хуьр дявейрай дявейриз фена. Югъ-къандавай цIийи кьегьалар хайи И дявейра хъсан тир чанар кьена. Амма кьацIай куьгьнедан диб акъудна, Арадал гъана Советрин цIийи хуьр. Агъзур сарин зулумдикай хкудна, ТуькIуьрзава азад тир цIийи уьмуьр. Фидач гзаф яргъал, лап и мукьвара Чир тежер гьал дегиш жеда хуьруьн чин. Синифсуз, азад жемият къурмишна, Ракъинив ишигълаван жеда хуьр чи. ЧЕТИН ГАФАРИЗ БАЯНАР Байирда (буба даим авайди тир байирда) - пата-къерехда, къеце пата, чуьлда, къариблухда. Бигер - барщина, агъадин бигер, агъадиз кIвалах (виликди крепостной лежберди гьавайда ва мажбуран агъадиз ийидай кIвалах). Бакъал - бакалея; бакъал туьквенар; бакъал мал (чай, шекер, емишар ва ихьтин маса недай- хъвадай шейэр). Гизли - рикIе авайди лугьун тийир; чинебан кар. Гъазават - мусурманри мусурманар тушир халкьарихъ галаз тухузвай диндин дяве; къанихвал, темягькарвал; къативал, пехъивал; ажугълу. Гъезеблу (гъазаблу)- хъел квай, ажугъ квай, ажугълу. Духан - духан (виликди ичкияр, хуьрекар гудай ашпазхана). Дуьгуър - шаршав (сусан). Жасус - шпион (душмандин далу пата чинеба крар ахтармишдайди). Желонка - желонка (буругърай нафт акъудун патал ишлемишдай, кIане клапан (къалпагъ) авай яргъи цилиндр хьтин алат). Жемият - общество. Забастовка - забастовка (рабочийри карханайрин иесияр, эксплуататорар тир классрин гьукумат чпин истемишунар, чпи эцигай шартIар бегьемаруниз мажбур авун патал вирида санлай кIвалах гадарун, акъвазрун). Зеэр (зегьер) - агъу. Зимидиз - дустагъдиз. Зиндан - дустагъхана. Ибрет - насигьат, чешне.. Илаж - чара (четин гьалдикай хкечIдай, экъечIдай), рехъ, тегьер. Илихун - акIаж хьун, патахъ хьун, агъуз хьун. Инкъилаб - революция. Истисмар - эксплуатация (маса инсандин зегьметдикай менфят къачун, ам ишлемишун). Конка - конка (трамвай акъатдалди вилик бязи шегьерра балкIанар квай ракьун рекьин машин, вагонар). Кирихдай - карагдай (къарагъдай). Къаэамат - дустагъхана. Къазан - къажгъан. Къазанхана - машинрин котел авай кIвал (ко¬тельная), пардин къазанрин пичерик цIай кутадай чка (кочегарка). Къулгъу - къуръандин пуд лагьай сурадин эхирдин тIвар. Маузер - автомат тапанчийрин са жуьре. Полицмейстер - пачагь авай девирда чIехи ше¬гьерра полициядин (пачагьдин Россияда революциядин аксина женг тухун патал ва къайда хуьн паталди буржуазиядин гьукуматдин идарадин) на¬чальник. Межевир - виликди мискIиндин кIвалахдиз килигзавай кас. Мешвера - собрание, совещание (са месэладин ва я масэлайрин патахъай мешвера ийиз, меслят ийиз кIватI хьун, кIватI хьайибурун межлис). Нафакьа - хуьнуьх (сада хуьзвайди яз хьунухь). Некягъ (атIун)- некягь авун, эвленмиш хьун. Правильщик - управляющий (са кардин кьилел алай, идара ийизвай кас). Семимивал - кIанивал, гьуьрметлувал. Сеет - ван, сес (эхо) Синиф - класс; синифдин - классовый. Сиясат - политика; сияси - политический (политикарин). Старший-къуллугъдал алайбурукай чIехиди, са кьадар ксарин кьил. Тедбир - серенжем; кьадар, дережа; игьтиятлувал, мукъаятвал. Теслим хьун - табий хьун. Уфукьдин чинлай - цавун чинлай. Факъир - бахтсуз, бахтикъара; хата авачир, умун, милайим, хъуьтуьл. Ферсет (фирсет) - буш, къастунал буш, буш хесет квай (буш, гъуьргъуь еб хьтин). Чилер шуьбе - земотдел. Шариат - къуръандал бинеламиш хьанвай дин- дин, юридический, яшайишдин къайдарпн кIватIал. Ячейка - сифтегьан парторганизация. А. ФАТАХОВАН ЭСЕРРИН КIВАТIАЛАР ВА КЬИЛДИН КТАБАР Надинж аялар. Махачкала, 1930. Гъалибвилихъ. Махачкала, 1932. Чна дуьнья цIийи хъийида. Махачкала, 1933. Лянет. Махачкала, 1933. Дагъларин разведчикар. Махачкала, 1934. КьатI-кьатI авур зунжурар, Махачкала, 1934. Хкягъай произведенияр. ТуькГуьрайди Н. Ахмедов. Махачкала, 1948. Хкягъай произведенияр. ТуькIуьрайди ва сифте гаф кхьейди Н. Ахмедов. Махачкала, 1955. КьатI-кьатI авур зунжурар. «Коммунист» газет. Фев¬раль-май. 1968. Хкягъай эсерар. КIватIал туькIуьрайди, макъала ва къейдер кхьейди 3. Г. Бирембеков. Махачкала, 1979. А. ФАТАХОВАКАЙ ТЕКЛИФЗАВАЙ БЯЗИ МАКЪАЛАЯР ВА КТАБАР 1) лезги чIалал: Агъаев А. Г. Алибег Фатахов. Килиг: «Кьве поэма», Махачкала, 1954. Агъаев А. Г. Алибег Фатахован яратмишунар. Ма¬хачкала, 1956. Агъаев А. Г., Ахмедов Н. А. Лезги поэзиядин анто¬логия. Килиг: Лезги шаиррин чIалар (сифте гаф). Алибег Фатахов (1910-1935), Махачкала, 1958. Агъаев А. Г. Лезгийрин литература. Макъалаяр. Махачкала, 1959. Агъаев А. Г. ЧIехи везифайри эверзава. «Ком¬мунист» газет, 24-февраль, 1968. Агъаев А. Г. Алибег Фатахов ва ада шиирралди кхьенвай роман. «Коммунист» газет, 6-февраль, 1968. Ахмедов Н. А. Алибег Фатахов (сифте гаф). Килиг: А. Фатахов. Хкягъай произведенияр». Махачкала, 1948, 1955. Ахмедов Н. А. РикIелай тефидай шаир. «Комму¬нист» газет, 5-ноябрь, 1967. Ахмедов Я. А. Алибег Фатахован яратмишунин рехъ. «Дуствал», № 3, 1954. Вирембеков 3. Г. Алибег Фатахован яратмишунрин геле аваз... «Дуствал», № 3, 1968. Бирембеков 3. Г. Алибег Фатахов (биография). «Ком¬мунист» газет, 3-декабрь, 1968-й. Бирембеков 3. Г. Алибег Фатахован уьмуьр ва ярат¬мишунин рехъ. «Дуствал», № 3, 1969. Бирембеков 3. Г. Женгчи шаирдин эсеррикай. «Дуст¬вал», № 3, 1970. Бирембеков 3. Г. Советрин лезги литературадин ус- тад. Килиг: «А. Фатахов. Хкягъай эсерар». Махач¬кала, 1979. Бирембеков 3. Г. Октябрдин ашукь (Алибег Фата¬хов хайидалай инихъ 70 йисаз талукь яз). «Комму¬нист» газет, 6-август, 1980-й. Гаджиев М. М. Са кьве гаф. Килиг; «А. Фатахов. Гъалибвилихъ», Махачкала, 1932. Гьажикулиев Б. Лезги прозадин устад. «Дуствал»,. № 3, 1969. Гашаров Гь. Гь. Багьа савкьват. «Коммунист» газет, 4-апрель, 1980-й. Гайдаров Р. И. ва Алипулатов М. А. Лезги литера¬турный чIалан тарихда Кь. Саидан, Е. Эминан,. 234 С. Сулейманан ва А. Фатахован роль. Килиг: «Лезги чIал. Педучилище патал учебник», Махачкала, 1965. Гусейнов И. Алибег Фатахован сурал цуькведин сад лагьай кIунчI «Дуствал», № 1, 1957. Садыкъи С. Лезги шииррин туькIуьр хьунухь. «Ду¬ствал», № 3, 1963. 2) у рус чIалал: Яралиев Я. Кьве поэма. «Дуствал», № 4, 1954. Агаев А. Г. Заметки о лезгинской прозе. «Дагестан¬ская правда», 17 апреля 1952 г. Агаев А. Г. Алибег Фатахов (к 20-летию со дня смерти). «Дагестанская правда», 26 апреля 1955 г. Агаев А. Г. Сулейман Стальский. Жизнь и творче¬ство. Махачкала, 1963. Агаев А. Г. Октябрь и дагестанская литература. В сб.: «К высотам социалистической культуры», Махачкала, 1967. Алферьев П. Исторический нашего роста документ (о сборнике «Дагестанские поэты», 1932). Ж. «Штурм», № 1, 1933. Бирембеков 3. Г. Художественное творчество Али- бека Фатахова. Автореферат кандидатской диссер¬тации. Махачкала, 1974. Вагабова Ф. И. Алибек Фатахов. В кн.: «Исто¬рия дагестаской советской литературы». Махачкала, 1967, т. 2. Вагабова Ф. И. Формирование лезгинской нацио¬нальной литературы. Махачкала, 1970. Гаджикулиев Б. В созвездии братских литератур. Махачкала, 1977. Гашарсв Г. Г. Писатель-новатор. В кн.; «Певцы об¬новленного края», Махачкала, 1967. Ибрагимов А. Песни о Ленине на лезгинском язы¬ке. «Дагестанская правда», 21 января 1935 г. История дагестанской советской литературы. Ма¬хачкала, 1967, т. 1, 2. Литературная энциклопедия. Москва, 1932, т. 6. Лелевич Г. Сулейман Стальский и Алибек Фатахов. В кн.: «На путях изучения литератур Дагестана.» Ростов-на-Дону, 1934. Лелевич Г. О социалистическом реализме. «Даге¬станская правда». 15 июня 1934 г. Назаревич А. В мире горской нарэдной сказки. Ма¬хачкала, 1962. Пашаева Т. Н. Жанр рассказа в ранней лезгинской прозе. В сб. «Художественный текст и литературный жанр». Махачкала, 1980. Стенограмма первого съезда писателей Дагестана» 1934. КЬИЛЕР Алибег Фатахов: куьруь биография ва яратмишунар 3. Г. Бирембеков. Сад лугьур кьил Кьвед лугьур кьил Пуд лугьур кьил . Кьуд лугьур кьил Вад лугьур кьил Ругуд лугьур кьил Ирид Лугьур кьил Муьжуьд лугьур кьил КIуьд лугьур кьил ЦIуд лугьур кьил Алибег Фатахов РАЗОРВАННЫЕ ЦЕПИ На лезгинском языке Редактор А. Кардашов Художник М. Муталибов Худож. редактор Э. Лубьянов Технический редактор В. Гаджиева Корректор Ф. Бабаева Сдано в набор 29. 03. 90. Подписано в печать 07. 06. 90. Формат 70Х90'/з2. Бумага тип. № 1. Гарнитура «Школь¬ная». Печать высокая. Усл. печ. л. 8,77. Уч.-изд. л. 9,55. Заказ 874. Цена 85 коп. Дагестанское книжное издательство Государственного комитета Дагестанской АССР по делам издательств, полиграфии и книжной торговли. 367025, Махачкала, ул. Пушкина, 6.