Глава Сулейман-Стальского района Нариман Абдулмуталибов о вопросах этносоциолингвистического состояния и языковой политики в Республике Дагестан: реальность лезгинского языка
Дагъустан этнолингвистикадин жигьетдай Россиядин маса регионриз тешпигь авачир кьетӀен чка я. Яшайишдин гьалари, чӀаларин жуьреба-жуьревили ва са гъвечӀи турпагъда гзаф кьадар ва чеб-чпивай чара тир миллетар санал яшамиш хьуни Дагъустандикай гьатта дуьньядани вичиз тешпигь авачир хьтин чка ийизва. Ина, 50,3 агъзур квадратдин километрдин майдандал, къавкъаз, туьрк ва индоевропейский чӀаларин хизанрик акатзавай халкьари санал (саки 3 млн. касди) уьмуьр тухузва. 30-далай виниз миллетрихъ гьардахъ вичин хсуси чӀалар ва нугъатар ава. Абуру алай аямдин Россиядин халкьарин умуми кьадардин кьудай са пай тешкилзава. Санлай кьурла, республикадин агьалийрин милливилин къурулуш а кардалди къетӀен я хьи, ина 70-далай виниз миллетар ва халкьар яшамиш жезва. Абурукайни пудай кьве пай (2/3) какахьнавайбур я. Агьалийрикай 43 % шегьерра яшамиш жезва.
Саки гьар цӀуд лагьай хизан ва шегьерра жезвай гьар кьуд лагьай мехъер какахьай миллетринди я. Дидедиз ханвай гьар ругуд лагьай шегьерэгьлидин диде-буба какахьай миллетринбур я. Са гьвечӀи турпагъда агьалияр икI яшамиш хьуни этнический гьерекатар гужлу ийизва.
Медениятдин, чӀаларин ва халкьарин жигьетдай ихьтин какахьайвили дидедин ва урус чӀал кьведни чир хьун чӀалан уьмуьр вилик финин кьилин шартI ийизва. Арадал атанвай и гьал адетдиз, гьакъикъатдиз элкъвенва.
1989-йисан переписдин делилралди, кьвед лагьай чӀал яз урус чӀалалди 64,6% аварар, 66,1% даргияр, 74,3% къумукьар, 78,3% яхулар, 68,2% лезгияр, 59,8% табасаранар, 84,6% чувудар (татар), 77,0% ногъаяр азаддаказ рахазва. Агьалийрин сан-гьисаб кьунин 2002-йисан делилри къалурзавайвал, урус чӀалалди азаддаказ рахазвай дагъустанвийрин кьадар мадни артух жезва. Идахъ галаз сад хьиз, дидед чӀал рикӀелай ракъурзавайбурун кьадар артух жезва. Урус чӀалан таъсиб артух хьуни дагъустандин халкьарин чпин хсусивал, кьилдинвал ва милливал амукьуник ва хайи чӀаларин кьисметдин гележегдик гьахълу къалабулух кутазва. Вучиз лагьайтӀа гьар са халкьдин вичин руьгьдин культура кьиле тухунин ва ам хуьнин кьилин шартӀ чӀал я. И гьалара республикади вичини чӀаларин жигьетдай гьихьтин сиясат тухудатӀа, неинки Дагъустандин чӀаларин гележег, гьакӀ гьа халкьарин чпин кьисметни аслу жеда.
Тарихдин чешмейри къалурзавайвал, урус чӀал майдандиз акъатдалдини Дагъустандин дибдин (автохтонный) халкьариз маса халкьарин чӀалар чир хьун, абур ишлемишун хас тир. Уьмуьрди вичи жуьреба-жуьре девирра дагъустанвийрин вилик хайи чӀалалай гъейри мад са чӀал чир хьун чарасуз месэла яз эцигиз хьанва. ИкI хьайила, кьвед лагьай чӀал чир хьун чи бинеда ава, тарихдай къвезва. Кьвед лагьай чIал, адет яз, къунши халкьарихъ галаз рахун патал, маса миллетрихъ галаз алакъаламиш хьун патал, рафтарвал кьиле тухун патал, чирвилер къачун патал ва я илимдинни медениятдин месэлаяр гьялун патал ишлемишзавай.
ЧӀаларин гьаларин и жигьетдай Дагъустандин сергьятда жуьреба-жуьре девирра са шумуд кьилдин турпагъ тайин жезва. Гьар са турпагъдихъ вичин кьетӀенвилер авай ва гьар са турпагъда халкьарин рафтарвал кьиле тухузвай уртах са чӀал кардик квай. ИкI, Кеферпатан ва Юкьван Дагъустанда са девирда вирибуруз умумиди къумукь чӀал хьанвай. И барадай аварри, даргийри, яхулри ва маса халкьари, чеб-чпихъ галаз рахадайла, къумукь чӀалакай менфят къачуз хьана. И кардихъ гьакъикъи себебарни авачиз тушир, абурун жергедай: къумукь халкьдихъ галаз сергьятдин мукьвавал, къумукь халкьдин чилерал дагьвийрин хъуьтӀуьн къишлахар, хуьруьн майишатдин суьрсетар, халкьдин сеняткарвилин шейэр маса гудай базарар хьун, абурун хуьрер аранра, чӀехи рекьерин къерехра экӀя хьун ва икI мад я.
Алай девирдин сергьятра авай Кьиблепатан Дагъустанда ва Кеферпатан Азербайжанда лагьайтӀа, гзаф девирра кьвед лагьай чӀал яз туьрк чӀал ишлемишиз хьана. Ам лезгийрин, табасаранрин, рутулрин, цӀахуррин, агъулрин ва мсб., гьакӀни кьериз яхулрин арада чкӀанвай. Имни дагъустандин са жерге халкьар туьрк чӀалал рахазвай агьалийрихъ галаз къуншияр яз хьунихъ, гьакӀни тарихда арадал атанвай яшайишдинни сиясатдин, алвердинни экономикадин алакъайрихъ ва маса шартӀарихъ галаз алакъалу тир. Жуьреба-жуьре миллетар чеб-чпихъ галаз рахунин жигьетдай алакъаламишунин везифадилай алава яз туьрк чӀал лезгийри, табасаранри ва маса халкьари кхьинин, художественный литературадин, делопроизводстводин ва кьилдин ксарин арада кагъазар кхьинин чӀал яз ишлемишиз хьана.
Вичин макъамда, лагьана кӀанда, кьилдин чкайра миллетар сад-садахъ галаз алакъаламиш хьун патал, абур патал уртахди яз гьакӀни авар ва лезги чӀаларни гегьеншдаказ ишлемишзавай.
Месела, алатай асирдин юкьваралди Кьиблепатан Дагъустандин гзаф халкьариз лезги чӀал чизвай (яшлу инсанриз исятдани чизва), ам гегьеншдиз ишлемишзавай, гьатта лезгийринбур тушир гзаф школайрани лезги чӀалал тарсар гузвай.
Андо-цезский кӀватӀалдин гъвечӀи халкьари (этносри) чпин алакъайра авар чӀал исятдани ишлемишзава. А халкьар патал алай вахтундани авар чӀал умумиди я. Гьа са вахтунда, 2002-йисан агьалийрин вирироссиядин переписдин делилри шагьидвалзавайвал, 90 % виниз яз цезри (дидойвийри), гинухвийри, бежтинвийри, каратинвийри ва андивийри чеб маса, чара халкьарин векилар яз гьисабзава. Авар чӀаларин хизандик акатзавай маса халкьари 70-90%-див агакьна чеб аварвияр я лугьузва. Лезги чӀаларин хизандик акатзавай ЧӀарада районда яшамиш жезвай арчи чӀалан векилрикай 16,9% чеб аварар яз гьисабзава. Абур вири алай девирда авар чӀалал рахазвайдини малум я.
Эхиримжи переписдин делилрал, лагьана кӀанда, гзафбур шаклу я, ам цӀийиз ахтармиш хъувун герек тирдакай лугьузвайбурни тӀимил туш.
Къейд авун лазим я, юкьван асирдин Дагьустанда (ХII-ХIII асирра) ислам тамамвилелди тестикь хьайидалай гуьгъуьниз дагьустандин халкьари араб чӀал ислам диндин шартӀар кьиле тухунин алат яз, кӀел-кхьинрин, саваддин, илимдин, эдебиятдин, кагьазрин, делопроизводстводин ва са бязи дуьшуьшра гьакӀни жуьреба-жуьре миллетрин арада авай алакъаяр кьиле тухудай чӀал хьизни ишлемишиз хьана. И жигьетдай 1920-йисарин юкьварал кьван дагъустанвийри араб чӀалакай гегьеншдаказ менфят къачузвай. Алай вахтунда араб чӀал ислам диндин шартӀар кьиле тухунин ва гьакӀни ислам дин чирзавай чкайра кӀелунин ва тарсар гунин чӀал яз ишлемишзава. Араб чӀал чизвай дагъустанвийрин кьадарни къвердавай артух жезва. Гьа са вахтунда, ислам дин чирзавайбур ва тарсар гузвайбур гьар жуьре миллетрин векилар хьун себеб яз алай девирда гзаф чкайра и везифаяр урус чӀалал ацалтзава.
Арабар чи патариз акъатдалди, абур чи чилерал хьайилани, ахьтин везифаяр иран (фарс) чӀалани кьиле тухванвайди малум я. Тарихдин, литературадин чешмейри ва лезги чӀала авай кьадар иранизмайри къалурзавайвал, чи халкьари кьвед лагьай чӀал яз иран чӀал гегьеншдиз ишлемишзавай девирарни хьана.
Араб, иран ва туьрк медениятрихъ галаз авай алакъаяр мусурман дин майдандиз акъатуни гегьеншарнава, а халкьарин векилар мусурман адетар раиж авунин таблигъатчияр яз хьуни и кардиз куьмекни ганва.
Тарихдай аквазвайвал, гьеле алатай асирдани шаркь патан и пуд чӀал чизвайбур, абур гегьеншдиз ишлемишзавайбур чи халкьдик тӀимил квачир.
Жуьреба-жуьре илимдин кӀвалахрай аквазвайвал, ислам дин чкӀидалди, Албан гьукуматдин девирда (ам алай вахтунин Кьиблепатан Дагъустандин ва Кеферпатан Азербайжандин сергьятра хьанвай) халкьар сад-садахъ галаз алакъаламишзавайди лезги ва я удин чӀал хьанвай (лезги чӀаларин хизандик акатзавай удин халкьдин векилар алай девирда Азербайжанда ва Гуржистанда яшамиш жезва). И жуьредин везифаяр хашпарайрин (григорианский) диндал амал ийизвайвиляй эрмени чӀала кьиле тухвана лугьудай фикирарни гьалтзава.
Лагьана кӀанда, дагъустандин халкьарин арада машгьур хьайи кьвед лагьай чӀаларикай виридалайни гегьеншдиз чкӀанвайди ва вичи санал гзаф везифаяр тамамарайди урус чӀал я. Аквадай гьаларай, ада яргъалди дурумни гуда. XX асирдин 30-йисарилай гатӀунна Дагъустандин ва адан халкьарин экономикадин, обществено-политический, илимдин ва культурадин уьмуьрда урус чӀала важиблу везифаяр кьиле тухузва ва кьилин чка кьазва.
Гьа са вахтунда, и карди дагъустанвийрин чӀалариз, абурун кьилдинвилиз зурба таъсирни ийизва, басрухни тагана хьанач. Алай девирда шегьерэгьлияр тир гзаф дагьустанвийривай чпин хайи чӀаларалди кӀелиз ва кхьиз жезвач. ЧӀехи шегьерра хайи, школадин яшда авай гзафбуруз, гьатта жегьил-жаванризни кваз хайи чӀал чизмач, чиз хьайитӀани, рахазвач. Я тахьайтӀа анжах яшайишда герек къвезвай са тӀимил гафар ишлемишзава.
Алай вахтунда урус чӀалахъ галаз санал, Дагъустанда «гьукуматдин», кхьинринни эдебиятдин (письменно-литературный) чӀаларик авар, агъул, азербайжан, дарги, къумукь, лак, лезги, ногъай, рутул, табасаран, тат, цӀахур, чечен чӀалар акатзава. Дагъустан Республикадин Конституциядин 11-макъалади (статьяди) къалурзавайвал, и чӀалар, яни «урус ва Дагъустандин халкьарин чӀалар», гьукуматдин чӀалар я. Конституциядин и статьядин мана тайинсузди хьанва, вучиз лагьайтӀа ада гьи чӀалар Дагъустандин халкьаринбур ятӀа ачухдиз лугьузвач ва я тайинарзавач. Дагъустандин Республикадин Конституциядивай, аквадай гьаларай, сиясатдин (политикадин) себебралди «Дагъустандин халкь» ва «Дагъустандин халкьар», «Дагъустандин чӀалар» ва «дагъустанвийрин чӀалар» ибарайрин манаяр ачухариз, абуруз тайин баянар гуз хьанвач.
«Дагъустан(дин) чӀалар» ва «дагъустанвийрин чӀалар» келимайрин арада авай тафават адакай ибарат я хьи, «дагъустанвийрин чӀалар» келимадин бинеда мукьва чӀалар, чпин асул сад тир Дагъустандин дибдин халкьарин чӀалар ава. Абурукай са бязибур (хиналугъ, будух, кърицӀ, удин) маса гьукуматдин сергьятдик ква. Гьа са вахтунда «Дагъустан(дин) чӀалар» ибаради Дагъустанда ишлемишзавай мукьва тушир чӀаларни къалурзава (урус, ногъай ва икӀ мад).
Идахъ галаз сад хьиз, чи чӀалар гьукуматдинбур яз анжах Дагъустандин Республикадин сергьятда тайин жезва. Гьаниз килигна, абур гьукуматдинбур я лугьунни шаклу жезва.
Малум я хьи, Дагъустандин гзаф чӀалар кхьинрин, яни кхьинар авай чӀалар яз тайинарзава.
Муькуь патахъай, гзаф миллетрин республикада кьадардал гьалтайла чеб тӀимил авай халкьарин (этносрин) ва чпихъни кӀел-кхьин авачир чӀалар гьукуматдинбур яз гьисабиз жедач. Са хуьре ишлемишзавай гинух чӀал, 57 кас рахазвай багулал чӀални гьукуматдинди я лугьуз жедач. Ихьтинбур гьакӀ маса гьукуматра авай, кьилди къачуртӀа, Азербайжанда авай дагъустан (будух, къирицӀ, удин, хиналугъ) чӀаларизни лугьуз жедач.
Дагъустан Республика, лугьун лазим я хьи, вичин сергьятрин къеце яшамиш жезвай вичин халкьарихъ талукь тир статус авачир анжах тек са ихьтин гьукуматдин тешкилат я.
ГьакӀни, къейд ийин, Дагъустан Республикадин Конституцияди къубачи, хайдак, инхоквари чӀалар гьукуматдинбур яни, тушни лугьузвач. Абур кьилдин чӀалар яни, я тахьайтӀа чӀаларин нугъатар яни – анай тайин жезвач. Нугъат чӀалан са жуьре я, амма са бязи чӀаларин нугъатар, иллаки винидихъ къейд авурбур, бинедин чӀаларивай гьам грамматикадинни фонетикадин ва гьамни лексикадин жигьетдай, са кьадар умумивилер аватӀани, хейлин тафаватлу я. Иниз килигна, дагъустандин чӀаларин жигьетдай жуьреба-жуьре словарра, справочникра кардик квай баянарни ишлемишиз жезвач. И гьуьжет алай месэлайрин жигьетдай сад хьтин фикирар илимдани авач.
Чеб асул гьисабдай Дагъустандин сергьятдилай къеце санал яшамиш жезвай ва чпихъ гьукуматдин кьилдинвал авай халкьарин чӀалар (чечен, азербайжан ва мсб.) Дагъустандин Республикадин халкьарин чӀаларик кутун дуьз яни, тушни лугьудай суални арадал къвезва. И месэлани сиясатдихъ галаз алакъалу я. Мисал яз, Дагъустандин турпагъда азербайжан чӀал, гьукуматдин, вичихъ кӀел-кхьин авай литературный чӀал яз малумарнава ва адахъ, кхьинар авай 13 чӀалахъ хьиз, вири «ихтиярар» ава, вичин кьилдинвал (статус) хьанва. Гьа са вахтунда, Азербайжанда дагъустанвийрин чӀаларихъ ихьтин «ихтиярар» авач. Азербайжанвийри Дагъустанда вири агьалийрин арада анжах 4% тешкилзава. Азербайжанда лагьайтӀа, дагъустандин халкьари, асул гьисабдалди лезгийрини аварри, анин агьалийрин арада 7%-дилай виниз тешкилзава. Ибур яз официальный делилар я. Чи фикирдалди, гьабурни шаклу рекъемар я. Маса делилралди, Азербайжанда яшамиш жезвай чи ватанэгьлияр са шумуд сеферда артух я.
Гьайиф хьи, Азербайжанда авай чи ватанэгьлийрин чӀаларин гьал са акьван рикӀ шадардайди хьанвач ва ам Дагъустанда яшамиш жезвай азербайжанвийрин гьалдихъ галаз ерли гекъигиз жедач. Алай вахтунда ана, лагьайтӀа жеда, дагъустандин чӀалар саки чирзавач ва я лап зайифдиз чирзава. Мукьвал тир вахтаралди Бакуда ДГУ-дин филиал кардик квай. Ана, филологиядин факультетда, лезги ва авар чӀаларал рахазвай агьалийриз дидед чӀаларай тарсар къачудай мумкинвал авай (вични тайин гьакъидихъ). Вучиз ятӀани са тӀимил вахтунда кардик хьайи и филиал агалнава. И месэла давамар хъувунайтӀа, пис жедачир, вични пулсуз. Я туш хьи, авар ва лезги чӀалар чирун Бакуда кардик квай Славянский университетда русско-дагестанское отделение ачухуналди тешкилиз жедай.
Инал къалурнавай месэлаяр вири неинки сиясатдин (политикадин), гьатта экономикадин месэлаяр я. ТӀал алай и важиблу месэлаяр гьукуматрин талукь тир дережадиз акъудун, абур ахтармишун ва гьялун герек тирди ачухдиз аквазва.
Винидихъ къейд авурвал, кьабулнавай къайда-къанунрин куьмекдалди Дагъустандин чӀаларин кьилдинвилер, абур вилик тухунин шартӀар, мумкинвилер хуьз жезвач. Гилани дагъустандин вири халкьаринни чӀаларин кьетӀенвилер тамамвилелди фикирдиз къачунвай Къанун, иллаки «Дагъустан Республикадин чӀаларин гьакъиндай къанун» (Закон о языках РД) кьабулнавач. Вири и «бедбахтвилер» къенин юкъузни и жуьредин къарар кьабул тавунихъ галазни сих алакъада ава. Гьа ина неинки гьар са чӀалан вичин махсус чка (статус) ачухдаказ тайинарна кӀанда, гьакӀ «чӀал», «наречие», «нугъат», «говор», «подговор» манайриз тайинвал гана кӀанда ва абур арадиз гъизвай уьлчмейрин тамам сиягь къалурун чарасуз я. Гьатта и жигьетдайни алимрин фикирар сад туш. Гележегда кьабулна кӀанзавай Къанунда гьакӀни «гьукуматдин чӀал» ва «кӀел-кхьин авай чӀал» ибарайрин манайрин гьавурда тунни лазим я.
А Къанун вири патарихъай алцумна кьабулна кӀанда. АкӀ тахьайтӀа жуьреба-жуьре миллетрин арада авай алакъаяр хци хьунни мумкин я, ихьтин хаталлувални ава. И месэлаярни гележегда гьисаба кьун лазим я.
Кьабулзавай Къанунди чӀалар кардик хьунин, абур пайгардик кутунин дуьзгуьн правовой рекьер, чӀалан правовой бинеяр къайдадик кутадай мумкинвал гун лазим я. ЧӀалар вилик тухунин, абурун везифаяр хуьнин правовой заминвилер герек я. И месэлаяр гьисаба кьун тавуна чӀалан гележегдин кьисметдикай рахаз жедач.
Мадни лагьана кӀанда, дагъустандин чӀаларин гьакъиндай «кхьинар авачир чӀал» (бесписьменный язык), «мукьварал кхьинар хьайи чӀал» (накьни-къе кӀел-кхьин хьанвай чӀал, младописьменный язык) терминар ишлемишунни дуьз аквазвач, гьикӀ лагьайтӀа дагъустандин гзаф чӀаларихъ тарихдин рекье чпин хсуси кхьинар (письменность), медениятдин, эдебиятдин ва икӀ мад адетар къадим девиррани хьанва. Иллаки лезгияр патал «мукьварал кхьинар хьайи чӀал» (младописьменный язык) термин ишлемишун дуьз туш. Месела, и мукьвал вахтунда дагъустандин гзаф чӀалар патал кхьинар яз гегьеншдаказ аджам кардик квай (чкадин чӀаларин гъакъикъатдихъ галаз къадайвал туъкӀуьрнавай араб чӀалан графикадин кьурулуш авай кхьинар). Ислам дин кьабулдалдини дагъустанвийрихъ чпин кӀел-кхьин (письменность) хьанвайдини малум я.
Алай вахтунда чна ишлемишзавай кириллицадал бинеламиш хьанвай алфавит вичин хъсан ва пис терефарни аваз 1938-йисалай кардик ква. 1928-1938-йисара чи халкьдин кхьинра латин алфавитдал амал ийизвай.
Сир туш, гзаф халкьарихъ, гьа жергедай яз чахъни, акьалтӀай ва вири патарихъай тамам алфавит хьанвач: вири сесер къалурдай кьилдин уьлчмеяр, лишанар авач. И жигьетдай гуржи чӀалан алфавит тафаватлу я, адахъ 33 сес къалурзавай 33 лишан ава.
Эхь, чи алфавит вири патарихъай тамамди туш, четинвилерни ава – са бязи сесер иллаки 4 лишандалди къалурна кӀанзава ва икӀ мад. Гуя гьа сад хьтин сесерни дагъустандин чӀалара жуьреба-жуьре лишанралдини къалурзава. И месэлаярни гележегда дикъет гуниз лайихлу я.
Идахъ галаз сад хьиз, Дагъустандин чӀаларин гьакъиндай Къанун кьабулайтӀани, чи чӀалариз ганвай «бахтсузбур» лугьудай тӀвар элягъун четин месэла жеда. Кар анал ала хьи, Къанунди кьабулзавай серенжемар, адан кӀвалах республикадин яшайишдинни экономикадин гьаларилай аслу жеда. Маса гафаралди, Къанундин куьмекдалди милли чӀалар ишлемишун гегьеншариз ва я урус чӀал ишлемишунин карда дегишвилер тваз жедач: абур арадал атай гьакъикъатди, экстралингвистический себебри гуя фадлай тайинарнава. ЧӀаларин гьакъиндай кьабулиз кӀанзавай Къанунди агьалийрив чӀал чириз тада лугьудай умудар зайиф аквазва. Гзафбуру хайи чӀал чирунин чарасузвал авачирди къейд ийизва, ахьтинбурукай хейлинбуру чпин фикир дегишарда лугьунни шаклу я. Вичин чӀал чирунин жигьетдай ахьтин инсанрик ватанпересвилин гьиссер кутунни бес кьадар яз аквазвач. Анжах ватандашвилин гьиссер къарагъариз алахъун и карда бес жедач. ЧIал чирунин игьтияж гьар са инсанди вичи аннамишна кӀанда, а фикир уьмуьрдиз кечирмишун патал ада вичи руьгьдин шартӀар тешкилун лазим я.
Ачухдаказ аквазва хьи, Дагъустанда тек са урус чӀала гьукуматдин везифаяр тамамвилелди кьиле тухузва, ам вири миллетар сад-садав рахунин жигьетдай алакъаламишунин алат яз тек сад я. Дагъустандин гьич са чӀалавайни, ам гьикьван машгьур ийиз алахъайтӀани, и везифа кьиле тухуз жедач. Республикада дагъустандин чӀаларикай гьич са чӀалални агьалийрин пудай са пайни рахазвач. Урус чӀалалай (агьалийрин 80%-й виниз чизвай ва рахазвай) гьейри, дагъустандин гьич са чӀални республика, махлукьат санал агудзавай, абур патал умуми, «республика арадиз гьизвай» чӀал туш. Урус миллетдин чӀал яз, гьукумат арадал гьизвай халкьдин чӀал яз, ам Россиядин Федерациядин вири халкьар патал гьукуматдин чӀал я ва гьакӀни вири миллетар сад-садахъ галаз алакъаламишзавай чӀал-алатни я. Урус чӀал неинки Россиядин сергьятра жуьреба-жуьре культурайрин алакъаяр ва и культурайри сада-садаз таъсир авунин везифаяр таъминарзавай чӀал я, ам гьакӀ дуьньядин культурадин сергьятра Дагъустан машгьур ийизвай такьатни я.
Гьа са вахтунда, инсандиз вичин дидед чӀал зайифдиз чиз хьайитӀа, маса халкьарин арада урус чӀалал рахаз фад чир жеда лугьудай фикирни гъалатӀдинди я. Кьве чӀални (урус ва дидед чӀал) хъсандиз чир хьун илимдалди къайдадик кутуртӀа, и карди дагъустандин литературный чӀалар девлетлу авуниз ва вилик тухуниз куьмек гуда.
Амма урус чӀал хъсандаказ чир хьун – милли чӀалариз зиян гана, абурун везифаяр тӀимиларна, абур ишлемишун зайифарна, яни абурун кьисметдин куьмекдалди уьмуьрдиз кечирмишна кӀанда лагьай гаф туш, маса гафаралди – милли чӀаларин сергьятар гуьтӀуь авуна ва гьа идалди дагъустанвийрин чӀаларинни медениятдин интересриз кьецӀ гана кьиле твах лагьай чӀал туш. Терсина, дидед чIал дериндай чир хьуни урус ва маса чIалар регьятдиз чирдай мумкинвал гуда. Са акьуллу касди лагьайвал: «Урус чIал дидед чIалан чкадал ваъ, ам адахъ галаз санал чирун лазим я», гьахъ лагьайтӀа, дидед чӀал бинеда аваз чирун лазим я.
ЧӀаларин сиясатди (политикади), эгер ам дуьз тухузвайди ятIа, гьар са миллетдин истемишунар фикирдиз къачун герек я. Инсандин фагьум-фикир, къанажагъ вичин хайи чӀалан къайдайрай къвезва. Кьвед лагьай чӀал чирун дидед чӀалан къайдайрал, кьетӀенвилерал бинеламиш хьана кьиле тухвана кӀанда. Чун патал, чи акьалтзавай несил патал и месэла гьисаба кьун, адал амал авун лап важиблу ва чарасуз я. Инсан вич, адан къанажагъ са карцӀин виниз хкаж жеда, адавай гила чизвай чӀаларин чаравилерни садвилер санал кьатӀуниз жезва. Кьве чӀал чизвайди, гуржийри лагьайвал, кьве сеферда инсан я, пуд чӀал чизвайди – пудра. И келимадин гьахълувал алай девирдин илимдини субутзава.
Амма, гьайиф хьи, аялривай чпин фикирар якъиндаказ дидед чӀалал лугьуз жезвач. Чпин рахунра хци, жанлу келимаяр ишлемишзавач, мисалар, мискӀалар, риваятар ва икӀ мад чизвач, хайи гафунин гуьрчегвал гьисс ийиз жезвач, са вакъиадиз дидед чӀалал талукь къимет гуз жезвач.
Малум тирвал, дагъустандин кӀел-кхьин авай чӀаларай хуьруьн школайрин сифтегьан классра тешкиллувилелди тарсар тухузва, абур предмет яз юкьван школайрин вири классра, Дербендин педколледжда, ДГУ-дин ва ДГПУ-дин филологиядин факультетрин махсус отделенийра чирзава. Идалайни алава яз, и мукьварал къведалди ДГУ-да русско-дагестанский отделенидин студентри чпиз мукьва чӀаларикай сад хкяна чирзавай. Адет яз, табасаранри, агъулвийри ва рутулвийри лезги чӀалай тарсар къачузвай (и кар патал 150 сят къалурнавай). Милли чӀалар гьакӀ журналистикадин отделенидани, мукьвал вахтаралди культурадин факультетдани (актервилин отделенида), талукь тирвал, милли журналистика ва театр патал пешекарар гьазурун патал чирзавай.
Ингье, са шумуд йис я республикада «ГТРК», «РГВК» ва мукьварал кардик акатнавай «ННТ» каналриз хайи чӀаларалди жуьреба-жуьре передачаяр тухун патал эфирдин вахт ганва. Милли чӀаларалди радиони рахазва.
Чпин кхьинар авай саки вири чӀаларал республикадин ва районрин газетар акъудзава: гьукуматдин (аваррин, даргийрин, къумукьрин, лакрин, лезги ва маса халкьарин) театрияр кардик ква, художественный, общественно-политический, илимдин литература (таржумаяр, учебникар ва учебный пособияр) чапдай акъудзава. Алимри хуьрерин школаяр патал ва шегьеррин школайрин аялар патал кьилдин программаяр ва учебникар гьазурунин патахъай къайгьуяр аквазва. ГьакӀни вичин миллетдин чӀал чизвачир аялрихъ галаз тарсар тухудай программаяр ва маса илимдин кӀвалахар арадал гьизва. Милли чӀаларалди илимдин макъалаяр, тарихдай, чӀал ахтармишунин, таржумачивилин месэлайрай ктабар, монографияр басма ийизва. Дагъустандин чӀалар, гьа гьисабдай яз чпиз кхьинар авачирбурни, республикада хьиз, адалай къеце патани, гьатта маса уьлквейрани, илимдин жигьетдай ахтармишзава. Ахтармишунин нетижаяр ктабар яз чапдиз акъудзава.
Вузра хайи чӀаларалди пособияр чапзава. КТНД ва са бязи предметар хайи чӀаларалди кьиле тухузва. И мукьвара филологиядин илимрин кандидатвилин дережа къачун патал лезги чӀалалди кхьенвай диссертация агалкьунралди хвена. Художественный эсерарни хайи чӀалал акъатзава. Пак кхьинар (Къуръан, Инжил (Библия) дидед чӀалариз таржума ийизва. МискӀинра вязер дидед чӀаларалди тухузва. Дидед чӀалар чирун патал самоучителар, разговорникар чапдай акъуднава, гьанани ам чин тийизвай, яни чара ва «цӀийи» чӀал хьиз ахтармишзава. Дагъустанвияр, иллаки лезгияр яшамиш жезвай чӀехи шегьерра аялар патал воскресный школаяр ачухнавайдини малум я.
Гзаф муниципальный тешкилатра хайи чӀалалди халкь хабардар ийизвай чкадин телевиденияр кардик ква. Аялар патал гзаф мультфильмаяр дидед чӀалариз элкъуьрнава, веб-сайтар, дидед чӀалал акъатзавай газетрин ва журналрин сайтар кардик ква. Ахьтин сайтар кьилдин шаирриз, писателриз ва мсб. ава. Соцсетрани дидед чӀаларал машгъулбурун дестеяр кардик ква.
Хайи чӀаларай жуьреба-жуьре акъажунар, олимпиадаяр тухузва. «Хайи чӀалан муаллим»-дин акъажунрин дережа хкаж хьанва. Мукьвал вахтаралди «Йисан муаллим» акъажунра ихьтин номинация авайди тушир.
Дидед чӀалар хуьнин, абурун везифаяр гегьеншарунин маса мярекатарни къалуриз жеда.
Гьа са вахтунда, икьван мярекатар тухузватӀани, республикада чӀаларин кьисметдин жигьетдай чӀуру гьал арадал атанва. Хайи чӀаларив абур инкардай къайдада эгечӀзавай инсанар артух жезва.
Алай вахтунда гзафбуру хайи чӀаларин гьакъиндай интерес зайиф хьанвайди къейдзава: аялар, гьатта чӀехибурни, адал рахаз амукьзавач, са чӀалан, са миллетдин инсанрин арадани, межлисрани сад-садахъ галаз хайи чӀалал рахазвач. Ихьтин гьал неинки са Дагъустандиз, гьакӀ Россиядин маса республикайризни хас я.
Неинки шегьердин, гьакӀ хуьрерин школайрайни хайи чӀаларай тарсар «акъудиз» алахънавайбурни тIимил туш. И кардихъ галаз алакъалу яз Дагъустанда хайи чӀал тийижир ва зайифдиз чидай, ам школада кӀел тийизвай дагъустанвийрин кьадар къвердавай артух жезва. Хайи чӀал рикӀелай физвайбурун, ам ерли тийижирбурун кьадар артух хьун – им лап чӀуру, хаталу гьал я. Дидед чӀалар хуьнин мураддалди и кардиз гьукумат вич къаришмиш хьана кӀан жеда.
Дагъустан СССР-дин девирда 1983-йисалди шегьеррин школайра хайи чӀал предмет яз авачир тек са автономный республика тир. 1983-йисара шегьеррин школайра дегишвилер арадал атанва. 2-нумрадин учебный планда (шегьеррин школаяр патал учебный план) 1983-1984-кӀелунин йисуз 1-11-классра хайи чӀалан тарсариз гьафтеда 32 сят ганвай, гуьгьуьнлай кӀелунин планда анжах 18 сят туна. Яни 14 сятинин тӀимиларна, вични и тӀал-квал алай месэлаяр кьетӀидаказ акъвазнавай девирда.
Шегьеррин школайра хайи чӀалар ва литература чирун, тарсар кардик кутун – им са вахтара и жигьетдай гьукуматди кьабулай серенжемрикай сад тир. Гьа са вахтунда 5- классдилай школаяр урус чӀалалди кӀелунал элячӀзава. Дидед чӀалан ва литературадин тарсар предметар яз аттестациядик акатзавач, абур имтигьанрикни квач. «Федеральный» дисциплинайрихъ гекъигайла, дидед чӀалан дережа чӀехи туш. Къанунралдини, гьайиф къведай кӀвалах я, дидед чӀалар чирун истемишзавач.
Идалайни алава яз, шегьеррин гзаф школайра хайи чӀаларай тарсар факультативриз элкъуьрнава, тарсариз фин патал кӀелзавайбурувай ва абурун диде-бубайривай чпин разивал гун тӀалабзава. КӀелунин йикъан расписанида «Хайи чIал» 5, 6, гьатта 7-лагьай тарс яз эцигзава. Садикрин, аялрин бахчайрин гьакъиндай лагьайтӀа, абурухъ хайи чӀаларай программаяр авач, са мярекат тухун патал гьазурнавай шей авач.
Винидихъ къейд авунвай месэлайрини дидед чӀаларин везифаяр, гьакъикъат са кьадар зайифарзава.
Малум тирвал, аялри чеб кьуна элкъуьрнавай алемдикай 80% малуматар-информация 2-5 йисан яшда авайла къачузвайди я. Им аялриз чирвилер гун патал гзаф бегьерлу вахт я. Хизанра, кӀвалера хайи чӀалалди рахан тийизвайвиляй гъвечӀи классра авай аялрин рахунин аппарат зайифди жезва. Гьавиляй и вахт аялриз чарасуз герек чирвилер гун патал менфятлудаказ ишлемишна кӀанда. И карда хизандин везифа екеди я. Аялрин бахчадиз фидалди аялар асул гьисабдалди дидед чӀалалди рахазва ва я рахун хъсан я. Аялдин тербиядин дибар хизанда эцигзавайди я, кутазвайди я. Гьахьтин хизанарни шегьерра тӀимил туш. Маса, иллаки урус чӀалалди, рахазвайбурун арадиз аватайла, абур «цӀийи», какахьай чӀаларин «къаришма» чирунал, ишлемишунал машгъул жезва. Талукь тирвал, са чӀал тамамвилелди чир жедалди, аялри маса чӀал чирзава, нетижада абуруз хъсандиз са чӀални чир жезвач.
И жигьетдайни Дагъустанда хайи чӀаларай чирвилер гун тамамди я лугьуз жедач. И карни эвелни-эвел алай аямдин истемишурихъ кьадай учебный пособияр тахьунихъ галазни алакъалу я. Алай вахтунда гзаф школайра 15-20 йисан идалай вилик чапдай акъуднавай учебникар ишлемишзава. Исятда ученикни масад хьанва, адан рикӀел аламукьун, зигьин, кьатӀунарни дегиш хьанва. Адахъ галаз методикадин жигьетдай цӀийи ктабдай кӀвалахна кӀанда. Чахъ дидед чӀаларал гьазурнавай ва виче чкадин кьетӀенвилер хвенвай ва федеральный учебникрихъ галаз кьадайвал туькӀуьрнавай (месела, тарихдин, географиядин) ктабар гьеле хьанвач. И кӀвалахар кьиле тухун патал хайи чӀалалди гъавурда акьадай илимдин ва маса терминар, грамматикадин аппарат кардик кутунин чарасузвални арадал къвезва. Алай вахтунда хайи чӀалаз учебный планра авай адетдин предметдиз хьиз килигунни эсиллагь дуьз туш.
Винидихъ къалурнавай месэлаяр гьялун патал зурба пулдин такьатар герек къвезвайдини малум я. Абур республикадихъ ва муниципальный тешкилатрихъ авач.
Республикада дидед чӀаларин тарсар гунин методикадини алай аямдин истемишунриз бес кьадар жаваб гузвач. Милли школайра абур пособийрал таъминарзавай виликан тежрибалу пешекарар тӀимил хьанва, четин экономикадин гьаларихъ галаз алакъалу яз абурун чкадал гъавурда авай жегьил несил къвезвач. Фадлай ва ерилудаказ кӀвалахзавай пешекаррин коллективарни чкӀизва, халисан пешекарар къвердавай кьит жезва.
Гьа икI, аквазвайвал, чIалари вахтунин лишанар ачухдиз къалурзава.
Арадал атанвай ихьтин гьалари милли культурадин гзаф векилрик гьахълу къалабулух кутазва. ЧӀаларин жуьреба-жуьревал – им федеральный дережада куьмек гана, мадни вилик тухвана, дуьз къимет гана кӀанзавай Россиядин эменни я. Россиядин халкьарин чӀалар хуьнин месэла федеральный дережадиз акъудун лап важиблу я. Вични гежел вегьин тавуна. Алай вахтунда чи гьукумат культурадин жигьетдай вилик финин кьилин шартӀ – дидед чӀаларин гьуьндуьр хкажуналди, еридин жигьетдай цӀийи къайдаяр кардик кутуналди, алай аямдин истемишунрихъ кьадай образовательный кӀалуб арадал гъуналди лишанлу хьана кӀанда.
Инициатива эвелни-эвел чкайрилай, регионрилай чпелай атана кӀанда. Федеральный центрдин вилик и месэлаяр эвелни-эвел чкайрал алай къуллугэгьлийри, алимри ва яратмишзавай интеллигенцияди эцигна кӀанда. Гьа са вахтунда, гьукуматдин, федеральный, республикадин, муниципальный къуллугърин жавабдарвилерни дуьз чара авун чарасуз я. Гьар са инстанциядин хивез вичин жавабдарвал вегьена кӀанда.
Садлагьана чӀал течизвайбурун кьадар акваз-такваз артух хьанва. ЧӀал чирун, ам райиж авун, адан таблигьат тухун – миллетчивал яз гьисабзавай дуьшуьшарни тӀимил туш.
Дагъустанда арадал атанвай ихьтин гьалара халкь вич, адан руьгь, адалат, кьилдинвал хуьнин карда дидед чӀалан важиблувал ва метлублувал аннамиш тавун четин я.
Халкьдин меденият, адетар, руьгь хуьзвайди ва ам несилдилай несилдалди агакьарзавайди эвелни-эвел чӀал я. Дидед чӀал авачиз аялар, къвезмай несил тарихдин, медениятдин, эдебиятдин ва икӀ мад адетралди вердишариз жедач.
ЧӀал квахьайтӀа, несилрин арада авай алакъаярни квахьда. Ктабар, газетар, школада хайи чӀал чирунин месэлаяр – вири акъваз жезва.
ЧӀалан куьмекдалди чна аялар, акьалтзавай несил чи тарихдихъ, адетрихъ танишарзава. Эвелни-эвел чӀал къадим девиррилай къвезвай камаллу адетрин – халкь тербияламишзавай такьат хьиз аннамишна кӀанда.
Чи чӀалакай рахайтӀа, инани арадал атанвай гьалар гьа садбур я, абурни чӀехи дикъет гуниз лайихлубур я. Чарасуз серенжемар кьабулунни лап якъиндиз аквазва. Са патахъай, чи халкьдин кьадар, лезгидалди рахазвайбурун кьадар саки 1 миллиондив агакьуни кьабулнавай ва кьабулна кӀанзавай серенжемри фад ва дуьз нетижаяр гудайдак, халкь чӀалав къадирлудаказ эгечӀдайдак умуд кутазва. Вучиз лагьайтӀа кьадарди ерини арадал гъизва. Муькуь патахъай, агьалияр гзаф дуьшуьшра патарал фини (гъурбатда хьуни), анра кӀвал-югъ, хизанар кутуни и месэлаяр са кьадар четинарзава: иллаки аялар чӀалавай къакъатзава. Идалайни алава, кьве патал хьанвай чи чӀалахъ четинвилерни артух жезва. Гьа са чӀал сергьятрилай аслу яз гьар жуьредин гьерекатрик, таъсирдик акатнава. СССР чкӀайдалай кьулухъ лезги чӀал чеб-чпивай тафаватлу тир кьве къайдада еримиш жезва. ЧӀалан и месэлаяр себеб яз, Азербайджанда лезги литературный чӀалавай тафатлу тир чӀалан маса вариант арадал къвезва. И айрувал къвердавай артух жезва. Азербайжанда авай чи халкьдин векилри кьве графикадал амал авун чарасузвилиз элкъвенвайвиляй и месэлаяр мадни яцӀара гьатзава. Малум тирвал, азербайжанвияр и мукьварал, гьукумат чкӀайдалай кьулухъ, латин алфавитдал элячӀнава, гьукуматдин чӀал яз, абуру латин графикадикай менфят къачузва, гьа са вахтунда ана урус, кириллицадин графика кардикай хкуднава.
Эгер чи халкьдин векилар санал са гьукуматда, са сергьятра, са турпагьда, са гьалара яшамиш жезвайтӀа, винидихъ къалурнавай четинвилер регьятдиз арадай акъудиз жедай. Амма гьакъикъат масад хьанва.
Муькуь патахъай, лезгияр асул гьисабдай, маса халкьаривай тафаватлду яз, санал, маса миллетрихъ галаз какахь тавуна, са районра, са турпагъра яшамиш жезва. И кардини чӀалан гьерекатар гуьнгуьник кухтунин мумкинвилер артухарзава.
Эхиримжи вахтара, аквазвайвал, чӀал хуьн патал, адав къадирлудаказ эгечӀун патал хейлин мерякатар тухузва. Анжах абур вири тӀимил я, абурун ерини зайиф я.
Дидед чӀалан эгьмият артухарун патал винидихъ лагьай месэлаяр кьиле тухунилай гъейри (гьелбетда, абурун ери хъсанарун лазим я) лезгияр яшамиш жезвай вири чкайра эвелни-эвел жуван дидед чӀалалди рахун, мярекатар лезги чӀалалди тухун лазим я – гьам халкьдин, гьам илимдин, гьам спортдин, гьам гьукуматдин ва икI маса мярекатар. Хайи чӀал – рахазвай ва кхьизвай чӀал яз къуллугъэгьлийринди, карчийринди, информациядикай менфят къачузвай гегьенш къатаринди – вирибурунди хьана кӀанда. Мисал яз, официальный чарарикай, корреспонденциядикай, гьукум кьиле тухуникай рахан. Малум тирвал, виринра кагъазар урусдалди кьиле тухузва. Са миллетдинди тир районра ва хуьрера гьукуматдин идарайрин кӀвалах хайи чӀалалди кьиле тухвайтIа пис жедачир: иллаки къвезвай арзаяр ва абуруз гузвай жавабар.
Анжах, къейд авун чарасуз я, гьи нугъатдин векил хьайитӀани, гьи пешедин иеси хьайитӀани, литературный чӀал ишлемишун кьилин мажбурнама ва шартӀ хьана кӀанда.
Лезгияр яшамиш жезвай вири чкайра лугьунин, рахунин ва кхьинин тегьер, и карда кьабулнавай чӀалан къанун-къайдаяр хвена кӀанда. ЧӀала кьабулнавай къайдадал рази туш лагьана, гьарда вичиз кӀандайвал чӀал ишлемишун, нугъатриз пайи-паяр авун, чӀал харчи авун виже къведач.
Телевиденийрин кӀвалахриз фикир гунни чарасуз я, анра чӀал къанунсуздаказ ишлемишзавай вахтар тӀимил туш. Вичихъ агъзурралди инсанрихъ галаз алакъаламиш хьунин жигьетдай таъсир ийидай еке къуват авай чкадин телевиденийри гзаф дуьшуьшра халкьарал чпин рахунрин меденисузвал илитӀзава. Къе халкьдин вилик экъечӀна рахадай гафар хкядайла, рахазвайбуру, лугьузвайбуру, чеб, бес кьадар жавабдарвал гьисс тавуна, тухузва, ихьтин «совещание проводитна» гафар ва келимаяр халкьди са артух фикир тагана кьабулзава. И жуьредин «хешилрихъ», гьайиф хьи, халкь рягьятдиз вердиш жезва, адетдин кар яз кьабулзава. Чкадин телевиденийрай милли чӀаларал гузвай малуматри, СМС чатри, соцсетра жезвай рахунрини кхьинри чпел иллаки фикир желбзава. Гзаф дуьшуьшра ана гьалтзавайди «куьчедин» чӀал я.
ЧIалахъ галаз алакъа авай вири тежрибадин кIвалахар: школайра ва вузра тарсар гун, газетар, журналар, литературадин эсерар, ктабар, учебный пособияр акъудун ва гьакI маса кIвалахарни – илимдин, чIал ахтармишзавайбурун гуьзчивилик хьунухь лазим я.
И важиблу месэлаяр тамамдиз гьялун патал са муаллимрин, яратмишзавай интеллигенциядин ва культурадин къуллугъчийрин тIем акакьдач, чи виридан къуватар желб авун чарасуз я. Халкьдин гегьенш къатар, иллаки жегьилар дидед чӀалал рахун тавун, ам чир тахьун айибдин кар хьиз вирида гьиссна кӀанда. Рахан тийизвайбуруз чӀехибуру, диде-бубайри туьнбуьгьна, регъуь авуна кӀанда. Хайи чӀалал дишегьлияр, иллаки жегьил дидеяр рахана кӀанда. Хайи чӀал «диде» гафунихъ галаз алакъалу тирдини чна фикирдикай хкудна кӀандач. Иниз килигна, дидед чӀал кӀан хьунин, рикӀе ацукьунин гьиссер виринра артухарна кӀанда. Дидед чӀалал рахун тавун инсандихъ виждан, намус авачирвилихъ галаз барабар яз гекъиг жедай гьиссер арадал гъана кӀанда. И месэлайрани, гьелбетда, правовой жавабдарвилер кардик кутун дуьз я. Гьаниз килигна, чахъ дидед чIал хуьнин карда мягькем садвал герек я.
Муькуь патахъай, датIана дегиш жез виликди физвай чIал къайдаламишна ва мягькемарна, хейлин гафар кIватI хъувуна, лазим тир нугъатрин гафарни гьисаба кьуна, абур са-садахъна, са бязи гафарин кхьинин къайдаярни дуьз тайинар хъувуна, гьуьжет алай, ерли ахтармиш тавунвай, гьеле бегьем тартибда гьат тавунвай месэлаяр веревирд авуна, цIийи словарар (иллаки терминрин), школаяр, вузар патал ктабар саки вири акъуд хъийидай, цӀийи ахтармишунар чап ийидай вахтарни алукьнава. Гьа са вахтунда вири и месэлаяр ватанпересвилин гьиссер хкажуналди кьиле тухвана кIанда. Абурукай яз, месела, гежел вегьен тавуна лезги хуьрер урусдалди элкъуьрдайла, чи чIалан къурулуш ва хсусивал хвена кхьидай къайдаяр арадал гъана, лазим тир къарар кьабулун лазим я. Акьалтзавай несил милли адетрал, халкьдин меденият, тарих, жуван бинеяр ва икI мад чирунал тербияламишна кIанда. Бегьем зегьметар чIугуна кIанзавай и месэлаяр зурба пулдин такьатар серф авунихъ галазни алакъалу я.
Вири и месэлаяр гьукуматдин дережада къарагъарун, абур гьялун патал лазим тир серенжемар кьабулун лап важиблу ва чарасуз я.
Гьа икӀ, дидед чӀал хуьн – чи халкьдин милли кьетӀенвал ва халкь вич хуьн лагьай чӀал я.
Эгер халкьди вичи и кӀвалах аннамиш тавуртӀа, гьикьван мярекатар тухвайтӀани, планар ягъайтӀани, абурукай чара жедач. Акваз-акваз чӀал «рекьида», чӀалахъ галаз халкьни.
Алай вахтунда дуьньядал алай гъвечIи халкьар сад-садан гуьгъуьналлаз терг хьунин кIвалах давам жезвайдакай чаз малум я. Ихьтин кьисметдал абур эвелни-эвел чпин чIалакай магьрум хьанвайвиляй къвезва.
Агакьзавай несилриз хайи чIал истеклу хьун патал вирида чалишмишвал авун чарасуз я. Чи буржарикай кьилинди ам я хьи, хайи чIал акьалтзавай несилрал вичин михьивал ва кIалуб хвена агакьарун я. Ам чаз чи бубайри, ата-бубайри аманат яз, веси яз тунвайди я. Чи чӀала чи халкь сад ийизвайдини рикӀелай ракъурун дуьз туш. ЧIал хуьн, адан къуват ва гуьрчегвал хуьн – ата-бубайрин вилик чи хиве авай чIехи буржи я. МасакIа хьайитIа, чаз къвезмай несилри са чIавузни гьалалдач.
ГьакI хьайила, гьар са инсани жуван дидедин чIалан къайгъуда хьана кIанда. Урус писатель К.Паустовскийди лагьанвай келимаяр вирибуру эзберзава: «Дидедин чIалан къайгъу чIугван тийидай инсан вагьши я, вучиз лагьайтIа чIалан къайгъуда тахьун, жуван халкьдин алатай, алай ва къвезмай девиррин кьадар-кьисметдин къайгъуда тахьунин нетижа я».
«Авуна кIанда, чарасуз я, герек я…» ва икI мад ихьтин келимаяр – ибур вири буш ихтилатар яз амукь тавун патал дуьз ва гьахълу фикирар умумиламишна, винидихъ къалурнавай ва маса месэлаяр пайгардик кутадай рекьер жагъурна, дидед чӀал хуьнин, ишлемишунин сергьятар мадни гегьеншарунин, вилик тухунин ва чи чӀалан алавал хкажунин кьетӀен план-программа арадал гъун лазим я, вични пулдин такьатрал таъминарзавайди. Гьа и программа-къанун кьилиз акъудун ва адал амал авун чи виридан, вири лезгийрин кьилин везифа ва буржи хьана кIанда. Ина неинки Россияда, Азербайжанда, чӀехи шегьерра яшамиш жезвай лезгийрин патахъай ва гьакӀни Туьркияда чпин уьмуьр тухузвай лезгийрин патахъайни къайгъу акуна кӀанда.
ЧIалан месэлайрив мукъаятдиз эгечIин
1.Мукьва чIаларин мумкинвилерикай , иллаки гафарин жебеханадикай менфят къачуна, абурун куьмекдалди чIала гьатнавай маса чIаларин гафар къерехун,гьабуралди эвезун бегьерлу рехъ яз гьисабиз жедач.
2. «Чи чIалан пешекарри» нугъатрин гафар, рикIелай алатнавай гафар ва цIийи гафар-неологизмаяр эссиллагь кьабулзвач лугьун, чи гьисабдалди, им вичихъ делилар авачир тестикьарун я.
3. Нугъатрин гафарикай са кьадарбур словарра гьатнава, муькуьбур, эгер чпиз талукь келимаяр литературный чIала авачиз хьайитIа, лазим атай дуьшуьшра ишлемишна кIанда. Амма низ хьайитIани, гаф вичиз бегенмиш я лугьуз, литера¬турный гафарин эвезда гьам ишлемишдай ихтияр авайди туш. Литературный гафарни «писбуруз, чIурубуруз» паюн, абур масадбуралди эвез авун дуьз кар туш.
4. «РикIелай алатнавай» гафар лагьайтIа, эгер абур жуьреба-жуьре себебралди словарра гьат тавунвай, халкьди гегьеншдиз ишлемиш хъийизмайбур ятIа, ахьтинбурукай чарасуз менфят къачуна кIанда. Амма, рикIелай алатнавай гафар «къадимбур» я лугьузвай, тапан, чеб чи чIалан тIебиатдивай чара тир гафар яз хьайитIа, абуруз кьетIивилелди рехъ тагун лазим я.
5. «Къадим» гафарин куьмекдалди (абур «рикIелай алатнавайбур» я лугьуз) маса (гзафни-гзаф туьрк) чIаларай кьабулнавай литературный гафар эвезун дуьз месэла туш. Са бязи юлдашри зари, зарийа, улуб ва ихьтин маса гафар къадимбур тирди субутарзавай илимдин са делилни авач, абур «рикIелай алатнавай» гафар ваъ, адетдин чпи туькIуьрнавай неологизмаяр я. Иниз килигна, а гафар ишлемишун ва словарра тун чIалан гележегдиз ийизвай чIехи манийвал я, адан тарих тIебии саягъда вилик финиз къариш хьун я. Маса ч1аларай кьабулнавай, амма, хсусибуру хьиз, цIийибур арадиз гъунин, гафарин жебехана артухарунин карда ва икI мад гегьеншдиз иштиракзавай, грамматикадин дибда ва гафарганда чпиз лайихлу чка кьунвай гафар «писбуруз», «хъсанбуруз» чара авуни литературный чIалан битаввал чIурда, ам михьиз харчи ийида.
6. Кьилдин гафарикай рахайтIа, месела, баш гаф, синонимар тир кьил, кIвенкIв, келле гафар ава лугьуз, акъудун дуьз къведач. Абур, чеб синонимар ятIани, лазим ва кутугнавай чкайрал чеб-чпиз гьамиша эвезар яз ва я сад-садан ериндал ишлемишиз жедач. Муькуь патахъай, синонимрин жергеяр гзаф хьуни чIал девлетлу, гуьрчег ва ам ишлемишун регьят ийизва, чIалан жуьреба-жуьре, иллаки стилистикадин мумкинвилер гегьеншарзава.
7. Чи гафаргандиз фикир гайитIа, чпикай лезги гафарин дибар хьанвай ва хейлин цIийи гафар арадал гьанвай, тамамвилелди лезги кIалубра гьатнавай маса чIаларин гафа¬рин кьадар лезги дибар авай хсусибурулай гзаф артух я. Абур акъудуни чIал кесиб ийида. Къейд авун лазим я хьи, чIала вичини игьтияж авачир гафар, уьлчмеяр ва мсб. кьабулдач, абур чIала сахламишдач.
8. Маса чIаларай кьабулнавай гафарин эвезар яз шаирри, писателри ва мсб. гегьеншдиз чпи туькIуьрнавай гафар ишлемишун, дугьриданни, вири чIалара адет хьанвай тIебии кIвалах я. Амма вири цIийи гафари чIала мягькем чка кьадач. И карда чIал харчи тийидайбур, лезги чIалан тIебиатдиз мукьвабур, адан словообразованидин къай- дайрал амал авуна туьк1уьрнавайбур, гьадан такьатрикай, я туштIа нугъатрикай менфят къачуна ганвайбур гафаргандиз лацихлу хьун мумкин я.
9. Газетрин политикадин макъалайриз килигайла, ана авай гафарикай саки 30 процент урусбур я, я урус чIалан таъсирдик арадиз атанвайбур я (калькаяр-таржумаяр). Абурукай, герек авайбурни-авачирбур зарбдаказ газетдиз, худо¬жественный эсерриз, анайни чIалан гафаргандиз ва халкьдин рахунриз гьахьзава. Ибарайрин, предложенийрин кIалубарни къвез-къвез урус чIаланбуруз мукьва жезва, нетижада чIал залай жезва. Эгер ихьтин рафтарвилер яргъалди давам хьайитIа, са вахтунда чIалан хсусивал ва кьилдинвал зайиф жеда.
10. «Мецин рандади» цIалцIамарнавай гафарин гьакъиндай. Лезги кIалуб кьунвай, вирида сад хьиз ишлемишзавай истикIан хьтин гафар гьа лугьузвай тегьерда кхьейтIа, идалди чна чи чIалан везинлувал ва хсусивал хуьда, эсеррин «сеслувал хкажда». Гьавиляй щетка, парашют, пальто, шофер, пьян, балкон, баллон, ведро, поднос, ма¬шина, милиционер ва ихьтин маса гафарин ериндал лезгийри ишлемишзавай шутка, парашут, палту, шофир, пиян, балхун, балуй, бедре, п1ат1нус, машин, милица орфографияда къайдаламишун акьалтIай хъсан ва дуьз кIвалах жедай. Абур чIалакай хкатнани аквадач. Амма радиодин ериндал радун, верхов суд, култур кас ва икI мад кхьин ягъалмишвал я.
11. Орфография дуьз кхьинин къайдайрин даиман система туш; ам дегиш жезвай система я. ТIебии чIалан орфография вири патарихъай «михьиди» хьунни мумкин туш: ана гьуьжет алай месэлаяр гьамиша пайда жеда. ЧIалан илимда аквадай хьтин гел тунвай чи тIвар-ван авай, чпихъ и рекье зурба устадвал авай чIехи алимар тир Гь Гьажибегован, М.М. Гьажиеван, Р.И.Гьайдарован, У.А.Мейлановадин ва мсб. кIвалахунрин тежрибади къалурзавайвал, орфографиядин месэлаяр гьялун патал «тади» серенжемар, регьят рекьер жагъурун виже къведач.
12. Къуллугъчи чIалан паяр: кIусар, послелогар кхьин Ф.Нагъиева теклифзавай къайдада кьабулиз жедач. Месела, кIусар тир хьи (ки), де, послелогар хьиз, кваз алакъаламиш жезвай гафарихъ галаз ккIана кхьиз жедач. ГьакIни тIун, ман, кван, жал кIусар глаголдихъ галаз, послелогар тир тIуз, гъуз, къир (гъейри) чпин вилик квай гафарихъ галаз арада дефис аваз кхьин дуьз кар туш. И уьлчмеяр, эгер абурун гафуниз талукь тир кьилдинвал квахьайтIа, абурукай аффиксар хьайитIа, чпин вилик квайбурухъ галаз ккIана ва я дефисдин куьмекдалди кхьиз жеда.
13. Халкьдин тарих, алатай девиррин чIалан, литературадин ва мсб. гьал винел ахкьалдун патал илимдивай къакъатун дуьз туш. Иллаки алай девирда, ихтиярар ганва лугьуз, бинесуз ва я делилар авачир фикирар гъун дуьз туш.
Н.Ш.Абдулмуталибов,
филологиядин илимрин кандидат,
ДГУ-дин доцент.