Новости

Неповторимость поэта

Шаирдин тикрарсузвал

Ч1ехи шаир Ст1ал Сулейман Дагъустан вилаятдин Куьре округдин Агъа Ст1алрин хуьре 1869-йисан 18-майдиз дидедиз хьун субутзавай документ Сулейманан вичин гафарин бинедаллаз кхьенва.
Амни адаз 1925-йисан апрелдиз Виридагъустандин Советрин съезддин делегатдиз хьиз ганвай “Хсуси карточка” я.
“Бубади, са карни авачиз, зи диде рахкурна, ц1ийи паб хкай ч1авуз, - рик1ел хканай шаирди Эф¬фенди Капиева адан мецелай кхьей “Жувакай ихтилатда", - зун дидедин руфуна амай. Зун халудин цура ханай. Зи бубади авур кардикай намусдик хк1ур мукьва-кьилийри вири хъел залай алудна: заз гьатта дидедин некни тагана, гьасятда зун, куьгьне рухуник кутуна тухвана, бубадин варарив гадарна. Гьа ик1 кефи хунилай зи уьмуьр гат1ун хьана”.
Гележегдин шаирдин кьисмет гзаф магьрум-вилерни азабар галайди хьана, ам са кьас фу жагъурун патал уьлкве тирвал сиягь хьунал атана. Ц1ипуд йиса аваз ада Дербентдин ципиц1рин багъларани ругъунрин плантацийра батраквал авуна, Генжеда зегьмет ч1угуна, Бакудин нафт1адин мяденра фялевал авуна. Ахпа кьисметди ам Юкьван Азиядиз акъудна, ана ада Самаркъандда ракьун рекьин депода фялевална, Сыр-Дарья вац1ал ракьун рехъ латал эцигзавай муькъвел к1валахна. Вири и сиягьатрилай гуьгьуьниз кесибдаказ ва бахтарикай пай ат1анваз Сулейман хайи хуьруьз хтана.
Аламат жедай кар ам я хьи, гележегда шайр хьун кьисметнавай и касдилай вири уьмуьрда ихьтин эхиз тежедай шарт1ара вичин инсанвилин лайих ва вичиз т1ебиатди алаз хьиз ганвай шаирилин бажарагъ хуьз алакьна.
Шаирдин яратмишунрин рекьин кьет1енвилерикай сад ам я хьи, а рекье яшайишдин жигьетдай хьайи кьван велвелаярни тарихдин девирри сада-сад эвезунар себеб яз, къекъерай акъатнавай жемиятда инсанриз чинилай лакъаб алудун хас жезвай, инсандин т1ебиат тамамдиз вири патарихъай ачух жезвай. Инсанрай кьил акъудиз вердиш Сулейман латал тарихдин ихьтин ажайиб макъам гзаф важиб авайди тир, адалай вичин зигьиндалди ва акьулдалди уьлкведа гьихьтин гьукум хьайит1ани вилик-кьилик акатзавай, вакъиайрин к1амбурдал акьалтзавай инсанрин жуьреба-жуьре кунатар (типар) какахьай девирдин яц1ай кьат1уз ва аквадайвал къалуриз алакьна. Асул гьисабдай ахьтин ксарин т1улар-къилихар ч1уру тах авайбур, чпиз чук1урунин- барбат1унин лишанар - ахмакьвал, зулумкарвал, гьам сиясатдин, гьамни ацукьун-къарагьунин жигьетдай и лад а лад ягъун, са шумуд чин хьунухь хасбур я.
Ст1ал Сулейманан яратмишунар эдебиятда кьет1ен ва кьит вакьиа тирвиляй Максим Горькийди адаз екез фикир ганай, 1934-йисуз советрин писателрин сад лагьай съезддал адаз “XX асирдин Гомер” лагьанай (са шакни алачиз, ихьтин т1вар шаирдиз хурун яратмишунрин векилдизхьиз, и рекье ч1ехи гьунарар къалурайвиляй ганай).
Ст1ал Сулейманан тикрарсузвал шаирди вичин яратмишунра кхьинринни хурун эдебият сад садахъ галк1урна. Савад авачир кас яз, адавай вичин ч1алар кхьиз жезвачир, амма ада абурал, савад авай авторди хьиз, шиирдин тартибдив такьазвай гафар заланвални метлеб артух авай гафаралди эвез хъийиз, к1валахзавай.
Жанрайрин ва темайрин жигьетдай жуьреба- жуьреди тир адан ирсинини и эсерар хурун эдебиятдик кутуниз рехъ гузвач. Сатира, муыгьуьббатдин, ватандашвилин, сиясатдин, ахлакьдинни насигьатдин ва философиядин лирика адан ирсинин кьилин пай я. Вичин хва, шаир Ст1ал Мусаибахъ галаз Ст1ал Саядакай - мусибатди канвай кьисмет хьайи ажайиб шаирдикай тамашиятдин эсер туьк1уьрна. Сулейманан мецелай алатай дерин келимайрин са пай Эффенди Капиеван “Шаир" ктабда гьатнава. И ктабда халкьдин шаирдин ч1агай-ч1угур къамат арадал гьанва.
1936-1939-йисара лезги магьир устаддин ктабри чпин саналди тир тираждин зурба кьадардалди Советрин Союздин шаиррин ктабрин арада сифтегьан чкаяр кьаз хьанай. Сулейманан ч1алар вири уьлкведи к1елзавай.
Ватандин Ч1ехи дяведин йисара Ст1ал Сулейманан ч1алариз (“Дуьньяда са уьлкве ава...” т1вар алай текстиниз - “Ватандикай фикирар” поэмадай къачунвай кьилдин ч1укариз) советрин машгьур композитор Дмитрий Кабалевскийди музыка кхьенай. И зурбадаказ ванзавай эсседин текстни музыка Советрин Союздин Гимн арадал гъун патал кьиле тухвай конкурсда гъалиб хьайибурун жергедик акатнай ва 1943-йисан сентябрдиз И.В.Ста- линаз теклифнай.
Шаирдин ч1алар чи уьлкведин ва Европадин ч1алариз, китай, монгол, вьетнам вам аса ч1алариз таржума авунай. Адан шииррикай гьейранвилелди чпин фикирар советрин зурба шаирри ва писателри - Н.Тихонова, В.Луговскойди, П.Павленкоди, Б.Пастернака, М.Шолохова, Л.Леонова, Н.Ушакова, С.Липкина ва гзаф масабуру лагьана.
Инал мад са кьет1ен делил: 1944-йисуз акъудай “Дагъустанди - вичин фронтовикриз” 8-нумрадин листовкади ийизвай шагьидвални гъун кутугнава. Им дагъустанви са аскердин, Сталинград латал кьиле фейи женгерин иштиракчидин (рик1ел хкин, Сулейманан хва Мусаиб Сталинграддин патав телеф хьанай) ихтилат я: “...Ягъунар куьтягь хьайила, чи танкарикай садай Стальскийдин шииррин ктаб жагъана. Абуру кьведани вафа гваз Ватандиз къуллугъ авунай. Танкуни немсерин сенгер кук1варнай ва абурун са шумуд батарея пуьрчуькьарнай. Шииррин ктаб танкистдин ивидай хьанвай ва женгинин ц1у алугарнавай. Им шаир патал лап виниз тир награда я”.
Ст1ал Сулейман чи вири ч1ехи Ватандин шаир тир, ада уьлкведал дамахзавай, адан тарифзавай, ада гьар са ватандашдин зегьмет ва ниятар Ватандин къудратни баркалла хкажунин рекье эцигун ва адан халкьар руьгьдалди сад хьун герек тирдакай лугьузвай.
Ада чи уьлкведин тарихда хьайи бязи ч1улав татугайвилерни фикир тагана тунач. Ада 30-йисарин репрессияр негь авуна, сада-садалай чинебан арзаяр кхьимир лугьуз эвер гана, ц1ийи девирдин “мурсал-ханар” - чпи чеб куьгьне заманрин зулумкарри хьиз тухузвай туп1ал коммунистар русвагьна. Тапан арзайрин бинедаллаз дустагьнавай вичин дустарни шаирди маса ганач. Адан яратмишунрихъ инсанвилин экуь сифет ава. Ам чун патал девирдай девирдиз инсанрин жемиятдин ихтибар алай векил яз хьана ва исятдани я.
Ст1ал Сулейман Кавказдин ва Россиядин шайр тир ва къенин заманадани чи аямдар шайр яз ама, вучиз лагьайт1а адан хейлин шиирар чи къенин девирдив кьурбур я, абур к1елдайла, ак1 жеда хьи, гуя алай аямдин яц1а, чаз, ц1ийи асирдин векилриз, чи вилералди аквазвай лишанрин ва вакъиайрин юкьва туьк1уьрнавайбур я.
Сулейманан кьет1енвилер рик1ивайни зурбабур я.

Автор: Арбен Кардаш
Источник: «Лезги газет» №13 от 28 марта 2019 года

Количество показов: 792
29.03.2019